Təranə Turan Rəhimli, şair, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, dosent. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
İtaliyada yaşayıb yaradan məşhur alban şairi, esseist, nasir, jurnalist, tərcüməçi Angela Kosta ilə müsahibə.
- Əziz Angela Kosta, Siz şair, esseist, jurnalist, tərcüməçi kimi dünya ədəbiyyatının inkişafına çox mühüm töhfələr verirsiniz... Ədəbiyyatın, mədəniyyətin müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərirsiniz. Bu sahələrdən hansı ruhunuza daha yaxındır, onsuz həyatınızı təsəvvür edə bilməzsiniz?
A. Kosta: Deyərdim ki, onların hamısı mənim ruhumdadır, mənim ruhumun dərinliklərində, varlığımdadır, çünki düşünürəm ki, biri olmadan digəri ola bilməz, ona görə də birini digərindən üstün tutub ayıra bilmərəm. Bu, həqiqətən də heyrətamizdir və təkcə zahirdə göründüyü kimi, mədəni və ədəbi sferadakı böyük zənginlikdən ibarət deyil, həm də məni içimdə zənginləşdirir. Çünki tərcümə edəndə mən komponentlərdə təkcə müəllifin yazdığı misralara rast gəlmirəm. Həm də bu misralarda onların gözəl ruhunu libassız görüb tanıyıram, onları "çılpaq" halda tapıram. Beləliklə, sənət adamını bütünlükdə, möhtəşəm İlahi yaradılışda, Allahın bizi və təbiəti yaratdığı ilkin halda olduğu kimi tanıyıram. İndiyə qədər dünyanın hər yerindən italyan və ya alban dillərinə tərcümə etdiyim 160-a yaxın müəllif var (hamısı ingilis dilindən tərcümədir) və təbliğ etdiyim 600 müəllif var, həmçinin rəsmləri, heykəlləri, gözəl sənət əsərləri ilə 60 rəssamı təbliğ etmişəm. Və demək istərdim ki, hər dəfə, xüsusilə füsunkar əsərlərin qarşısında həqiqətən çox sehrlənirəm. İncəsənət, mədəniyyət və ədəbiyyatın mükəmməl bir simbiozda bir-birinə qarışıb, bütünləşdiyini, eyni yolu, yaradıcılıq yolunu tutduğunu düşünürəm və mən məhz orada öz ruhumu tapıram, bu bənzərsiz vəhdətdə ona çatıram, qovuşuram.
- Müasir poeziyanın inkişafında sizi qane edən və ya qüsur tapdığınız məqamlar hansılardır?
A.Kosta: Müasir ədəbiyyat açıq-aşkar İntibah dövrününkündən çox fərqlidir, yəni, klassik ədəbiyyatdan... Bilmirəm, “təəssüf ki,” demək düzgündürmü, amma indi demək olar ki, hamı şairə, yazıçıya çevrilib. Tərcümə prosesində bəzən mənə elə gəlirdi ki, çox keyfiyyətsiz, aşağı səviyyəli misralarla qarşlaşıram. Neçə-neçə şair var ki, onlar tərcümeyi-hallarında öz poetik dəyərlərini yüksək tuturlar. Məncə, bu, çox yanlışdır, çünki yaradıcılığını vetoya çatdırmaq sənətkarın, şairin, yazıçının işi deyil, ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər, hər şeydən əvvəl və ilk növbədə isə oxucular var. Müasir poeziyanın yaxşı tərəfləri çoxdur, çünki insan istədiyi kimi yazır, açığı düzgün söz düzümü, düzgün sintaksisdən başqa qayda yoxdur. Təəssüflər olsun ki, indiki gənclər çox az oxuyurlar... Etiraf edim ki, bütün bu onlayn saytlarda yazmağı belə bacarmayan, amma əslində incilər yaradan səmətlarların arasına qarışan bir çox yazarlar var. Bəzən həqiqətən elə gözəl misralar tapıram ki.. Bəzən də şeirdən qoparıb atılası misralarla qarşılaşıram. Müasir dövrün ədəbiyyatında hər kəsin çoxlu kitab nəşr etmək "maniya"sı var, Amma önəmli olan əsərlərin sayı deyil, onların, hətta bir əsərin belə öz mahiyyətində nəyi ehtiva etdiyidir. Bəzən yalnız bir əsər şah əsər ola bilər, halbuki 100 kitabın birlikdə heç nə ifadə etmədiyi hallar da olur. Və bunu deyib, elə burada dayanıram...
Təəssüf ki, bu gün müxtəlif ölkələrdə (mən öz doğma ölkəm Albaniyanı da nəzərdə tuturam) pula sahib olmaq kifayətdir, çünki bir çox “nəşriyyatlar” yalnız mətbəədir, ona görə də hər şeyi çap edirlər; Müqayisə yoxdur, kitabların təbliği yoxdur. Müəlliflik hüququ yoxdur, buna görə hamı hamını, hətta yazmağı bilənləri də, yazmağı bilməyənləri də dərc edir. Bugün namizədliyi irəli sürülən məçhur yazıçının kim olduğunu, kimin yaxşı yazdığını, kimin yazmağı bacarmadıöını gözəl bilsək də, seçim etmək çox çətindir. Bu, müasir dövrün ədəbiyyatının natamamlığıdır. Əvəzində ədalətsiz mistisizmin bu vulkanik qarışıqlığında mükəmməllik yoxa çıxıb.
- Angela Kostaya görə ədəbiyyat dünyanı xilas etmək gücünə sahibdirmi? Ya da nə vaxtsa belə bir gücə sahib olacaqmı?
A. Kosta: Əlbəttə sahibdir... Ədəbiyatın önəmli bir zəncir olduğunu, bütün bağları birləşdirdiyini və mədəni körpülər qurduğunu, dünyanın dörd bir yanından insanları, dövlətləri, yazarları birləşdirməyi başardığını, böyük bir güçlə səslərini yüksəltdiklərini və qələmlə tarix yaratdıqlarını söyləyə bilərəm. Sülh, Sülh və yenə də Sülh! Əlbəttə... Bizim əlimizdə deyil, amma belə güclü, aydın və qüvvətli bir mesaj hətta dağları da yerindən oynada bilər. Xüsusən də xalqları ciddi bir müharibədə, tam böhran və nifrət içində olsa belə, bir-biri ilə anlaşan şairləri görəndə başa düşürsən ki, sevgidən əlavə onları bir şey birləşdirir: ədəbiyyat və hətta incəsənətin özü.
- Alban ədəbiyyatının dünya ədəbiyyatında yeri, başqa xalqların ədəbiyyatları ilə əlaqələri haqqında nə deyə bilərsiniz?
A. Kosta: Bu gün qürurla deyə, bilərəm ki, Alban ədəbiyyatı qitələri aşıb. Demokratiya gəldikdən sonra, Albaniyanı, ölkəmizi 50 il boyunca habs edən və çox sayda yazıçını, şairi, jurnalisti təzyiq altında saxlayan, onları öldürən, sözlərini azad və cəsarətlə söyləmələrinə mane olan qorxunc diktattorluqdan qurtulduqdan sonra bu gün dünyada bir çox alban yazıçısı bir-birini tanıyır... Bir çox dilə tərcümə edilən məşhur yazıçı İsmayıl Kadareni qürurla xatırlayıram. Onun uluslararası şöhrət yolunu davam etdirən bir çox başqa yazıçılar da var. Dünya ədəbiyyatının digər hissəsi ilə, Albaniya və başqa dövlətlər arasında münasibət həqiqətən gözəldir, çünki yuxarıda qeyd etdiyim kimi, bu mədəni nöqtələr (həm də texnologiya sayəsində) orada yaradılır və bu gün hamımız bundan istifadə edirik. İndi biz bütün dünyada tanınırıq. Ölkəm həqiqətən çox kiçikdir və bəlkə də bir çox dövlətlər varlığımızdan belə xəbərsiz idi, ancaq mədəni körpülər Sülh və Ümid məşəlini daşıyır və ayrıca bizim (təkcə albanlar deyil) bütün dünyayla münasibət qurmağımızı, əlaqə yaratmağımızı təmin edir.
- Ölkənizi bütün dünyada layiqincə təmsil edirsiniz. Bu gün Angela Kosta adı bir ədəbi ikon kimi diqqət mərkəzindədir. Bəs gələcək üçün ədəbi planlarınız nədən ibarətdir?
A. Kosta: Mənim ölkəm Albaniya çox qədim bir ölkədir. Əsrlər boyu həmişə qəsbkarlardan əziyyət çəkib. Biz həmişə düşmənlərin şikarı olmuşuq, çünki biz Avropanı Balkanlarla birləşdirən mühüm körpüyük. Albaniya hər iki tərəf üçün, həm Avropa, həm də Balkanlar üçün çox vacib strateji nöqtədir. Mənə gəlincə, doğru qeyd etdiniz. Bu gün mən qlobal diqqət mərkəzindəyəm və bu, təkcə mənim səylərim və fədakarlıqlarım sayəsində deyil, həm də əvvəllər onlara kömək etdiyimi düşünən bütün müəlliflər sayəsindədir. Həmin müəlliflərə çox təşəkkür edirəm, onlar da mənə kömək ediblər. Deyərdim ki, ədəbi əlaqələrin təbliğinə verdiyimiz töhfələr qarşılıqlı idi.
Gələcəklə bağlı planlarım çoxdut... indi ingiliscə kitabım bir neçə gün sonra işıq üzü görəcək, eləcə də Albaniyada alban dilinə tərcümə etdiyim kitabımı İtaliyada çap etdirəcəyəm: Gli occhi della madre (triller). Ondan sonra digər romanlarımı, eləcə də qısa hekayələri tərcümə etməyi düşünürəm, sonra mənim ikidilli jurnalım "MIRIADE" var, həqiqətən də çox uğur qazanır və oxunur... Və daha neçə-neçə plan... 2023 - 2024-cü illərdə həyata keçirdiyim bir çox layihələr kimi, 2025-ci il də gerçəkləşdirəcəyim layihələrlə dolu bir il olacaq.
- Sizcə, bu gün ədəbiyyat öz nüfuzunu və populyarlığını şeirə, yoxsa nəsrə borcludur?
A. Kosta: Bu sualı cavablandırmaq mənə bir qədər çətin gəlir, amma görürəm ki, çoxları şeir yazır. Nəsrə gəlincə, mən populyarlığı azdır deyərdim... Bu həm də ondan asılı ola bilər ki, istər internetdə, istərsə də çapda bir çox jurnallar daha çox şeir dərc etməyə üstünlük verirlər, yəni, şairlərə yazıçılardan, nasirlərdən daha çox tələbat var.
- Seçmək şansınız olsaydı, daha böyük mədəni layihələr həyata keçirmək üçün hansı ölkədə yaşamağı seçərdiniz?
A. Kosta: Mənim gözəl ölkəm Albaniyada. Ruhum orada dincəldiyi üçün məhz orada həqiqətən rahat və dinc yazmaq imkanım olardı. Çünki böyük şəhərlərin qarışıqlığından çox uzaq olardım. Yaşadığım yerdə hər yer yaşıl, təmiz hava, səssizlik və bu insanı həqiqətən ruhlandırır, yaratmağa, yaratmağa və sadəcə yaratmağa sövq edir...
- Xeyirxah ürəklər həmişə qalib gəlir. Sonsuz dərəcədə xeyirxah yaradıcı insan kimi ədəbi mühitddə böyük hörmət və nüfuza sahibsiniz. Ədəbiyyata yeni başlayanda başqalarından belə xeyirxahlıq görmüsünüzmü?
A. Kosta: Açığı... Düşünürəm ki, ədəbiyyata, mədəniyyətə, incəsənətə, musiqiyə və bütün bunlara başlamaq istəyən hər hansı bir sənətçinin yolunun başlanğıcı həmişə çətin olur. Bəzən qapıların, pəncərələrin də bağlı olduğunu görürsən, amma bu səni yolundan etmir, əksinə, sənə güc verir, arzularına, layihələrinə mane olan maneələri aşmağa vadar edir. Deməliyəm ki, bu baxımdan mən çox şanslı olmuşam, çünki hər zaman yanımda mənə stimul verən, həvəsləndirən, çox kömək edən insanlar olub. Bu gün onlara, hətta artıq aramızda olmayan, lakin hələ də qəlbimdə yaşayanlara bir-bir təşəkkür etmək istəyirəm. Çünki onlar bizim yolumuzda və ədəbi dpngələrdə mühüm və əsas bələdçi olublar.
- Əsərlərinizdən hansı bütövlükdə ruhunuzu ehtiva edir?
A. Kosta: Bütün romanlarım, şeirlərim hər bir ananın dünyaya gətirdiyi uşaqlara bənzəyir. Onların hər birində ürəyimdən bir parça, varlığımdan bir parça, ruhumdan bir parça, varlığımdan bir parça var. Əsərlərimdə məndən başqa heç kimin toxuna bilmədiyi, aşkara çıxara bilmədiyi, inkar edə bilmədiyi, sevə bilmədiyi (və niyə də olmasın), bəzən hətta unuda bilmədiyi gözəgörünməz guşə var və olacaq...
- Ədəbiyyata yeni başlayan gənc nəslə arzularınız...
A. Kosta: Mən bütün gənc müəlliflərə yaradıcılıq və uğurlarla dolu yaxşı yol arzulayıram.
- Müsahibəmizdə başqa hansı sualları görmək istərdiniz?
A. Kosta: Mənim hobbilərimi bilmək... O qədər çoxdur ki. Rəssamlıq, klassik musiqi, yemək bişirmək də var. Avropadan və qitəmizdən uzaq müxtəlif dövlətlərin və ölkələrin ənənəvi mətbəxini öyrənməyi və “araşdırmağı” çox xoşlayıram. Amma hər şeydən əvvəl, hər hansı bir romanı və ya şeiri oxumağı çox sevirəm.
Əziz Təranə xanım, məni bu gözəl söhbətə dəvət etdiyiniz üçün çox sağ olun. İtaliyadan çoxlu səmimi salamlar.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(17.01.2025)
