Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türklərin tarixi layihəsindəyik. Bu gün sizlərə ən böyük türk alimlərindən danışacağıq.
1. Əbu Nəsr Fərabi (Al-Farabi)
Doğum: 870, Türküstan (Fərab bölgəsi)
Vəfat: 950, Dəməşq
Məşğul olduğu sahələr: Fəlsəfə, məntiq, musiqi, sosiologiya, siyasət, fizika
Haqqında:
Əbu Nəsr Fərabi, türk-islam fəlsəfəsinin banilərindən hesab olunur. O, Aristotel və Platon fəlsəfəsini şərh edərək, İslam dünyasında fəlsəfənin yayılmasına böyük töhfələr vermişdir. Qərbdə “İkinci Müəllim” (al-Muallim as-Sani) adı ilə tanınır – bu, Aristotelin “Birinci Müəllim” hesab edildiyi anlamına gəlir.
Əsərləri:
“Əl-Mədinətül-Fazilə” (Fəzilətli şəhər) – İdeal bir cəmiyyət modeli təqdim edir. Bu əsər Platonun “Dövlət” əsərinə bənzəyir.
“Əl-Musiqa əl-Kəbir” – Musiqi nəzəriyyəsinə dair əhəmiyyətli bir əsərdir.
Əhəmiyyəti:
Fərabi həm Qərb fəlsəfəsi, həm də İslam düşüncəsi arasında bir körpü olmuş, rasionalizmin inkişafına yardım etmişdir.
2. Əbu Əli İbn Sina (Avicenna)
Doğum: 980, Buxara yaxınlığında Afşana kəndi
Vəfat: 1037, Həmədan
Məşğul olduğu sahələr: Tibb, fəlsəfə, kimya, astronomiya, riyaziyyat, musiqi
Haqqında:
İbn Sina türkdilli bir ailədə dünyaya gəlib və Orta Asiyada – Samanilər dövlətində yetişmişdir. O, dövrünün ən böyük həkimi və filosoflarından biri sayılır. Onun “Tibbin Qanunu” əsəri min illərlə Avropanın universitetlərində dərs vəsaiti kimi istifadə olunmuşdur.
Əsərləri:
“Əl-Qanun fi’t-Tibb” (Tibbin Qanunu) – Beş cilddən ibarət tibbi ensiklopediyadır.
“Əl-Şifa” – Fəlsəfə və təbiət elmləri haqqında böyük elmi traktatdır.
Əhəmiyyəti:
İbn Sina həm Qərb, həm də Şərq tibb tarixi üçün bir zirvədir. O, elmi və fəlsəfi düşüncənin təməlini qoymuş şəxsiyyətlərdən biridir.
3. Uluqbəy
Doğum: 1394, Sultaniyyə (İran)
Vəfat: 1449, Səmərqənd
Məşğul olduğu sahələr: Astronomiya, riyaziyyat
Haqqında:
Timurilər dövlətinin hökmdarı olan Uluqbəy həm də böyük bir alim idi. O, Səmərqənddə dünyanın ən inkişaf etmiş rəsədxanalarından birini inşa etdirdi. Onun dövründə Səmərqənd elmi mərkəzə çevrildi.
Əsərləri:
“Zici Uluqbəy” – Ulduzların dəqiq koordinatlarını ehtiva edən əsər. Bu cədvəllər Avropada 17-ci əsrə qədər istifadə edilmişdir.
Əhəmiyyəti:
Uluqbəyin apardığı astronomik ölçmələr hətta teleskop icad olunmazdan əvvəlki dövr üçün inanılmaz dəqiqlikdə idi. Onun nəticələri daha sonra Avropada Kopernik və Tycho Brahe kimi astronomlara ilham vermişdir.
4.Əbu Həmid Məhəmməd əl-Qəzali
Doğum: 1058, Tus (indiki İran ərazisi)
Vəfat: 1111
Məşğul olduğu sahələr: Fəlsəfə, sufizm, fiqh, ilahiyyat
Haqqında:
Qəzali türk mənşəli olub, İslam fəlsəfəsinin və teologiyasının ən nüfuzlu adlarından biridir. O, fəlsəfə ilə dini təfəkkür arasında tarazlıq yaratmağa çalışmışdır.
Əsərləri:
“Təhafutul-Fəlasifə” (Filosofların ziddiyyətləri) – Bu əsərlə fəlsəfi fikirlərin İslamla uyğunluğunu tənqid edir.
“İhya Ulum al-Din” (Dinin Elmlərinin Dirçəlişi) – İslam etikası və sufi təlimlərinə dair fundamental əsərdir.
Əhəmiyyəti:
Qəzali qərbdə “Algazel” olaraq tanınır və onun ideyaları həm İslam dünyasında, həm də Avropa orta əsr düşüncəsində təsirli olmuşdur.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(18.04.2025)
