Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə müştərək layihəsində bu gün sizlərə qədim türk dastanları barədə danışacağıq.

 Türk dastanları qədim türklərin dünyagörüşünü, inanclarını və qəhrəmanlıq ənənələrini əks etdirən qiymətli irslərdən biridir. Bu dastanlar igidlik, vəfa, sevgi və milli ruhun gücü ilə zəngindir. Aşağıda ən məşhur türk dastanlarından bəzilərini təqdim edirəm:

1. “Oğuz Kağan” dastanı:

 Bu dastan türklərin ulu əcdadı sayılan Oğuz Kağanın igidliklərini və türkləri birləşdirərək böyük bir dövlət qurmasını təsvir edir. Oğuz Kağan uşaq yaşlarında qeyri-adi gücə sahib olur, böyüdükcə igid bir döyüşçü və ədalətli hökmdar kimi tanınır. O, göy tanrıya inanır və Tanrının ona verdiyi güclə dünyanı fəth etməyə çalışır. Dastanda türklərin dövlətçilik ənənələrinin və milli birlik ruhunun əsaslarının qoyulduğu göstərilir.

2. “Alp Ər Tonqa” dastanı

 Bu dastan türk xaqanlarından biri olan Alp Ər Tonqanın qəhrəmanlığı və düşmənlərə qarşı apardığı mübarizə haqqındadır. Onun adı “Divanü Lüğat-it-Türk”də də çəkilir və bu dastanın tarixi köklərinin çox qədim olduğunu göstərir. Dastanda Alp Ər Tonqanın ölümünə türklərin necə yas tutduğu və onu əfsanəvi bir igid kimi necə yad etdiyi təsvir olunur.

3. “Manas” dastanı

 Türk dünyasının ən böyük epik əsərlərindən biri sayılan “Manas” dastanı qırğız türklərinə məxsusdur. Bu dastan türklərin xarici düşmənlərə qarşı apardığı mübarizəni, igid Manasın qəhrəmanlıqlarını və xalqına olan sədaqətini tərənnüm edir. Dastanın maraqlı tərəflərindən biri də odur ki, burada təkcə döyüşlər deyil, eyni zamanda türk mədəniyyəti, adət-ənənələri və ailə dəyərləri geniş təsvir olunur.

4. “Koroğlu” dastanı

 Bu dastan təkcə türklər arasında deyil, bir çox xalqlar arasında yayılmış qəhrəmanlıq dastanıdır. Koroğlu zalımlara qarşı mübarizə aparan igid bir qəhrəmandır. O, atasının haqsızlığa uğramasından sonra intiqam almaq üçün dağlara çəkilir və bir qrup igidlə birlikdə haqsızlığa qarşı döyüşməyə başlayır. Dastanın əsas motivlərindən biri ədalət və xalqın azadlığı uğrunda mübarizədir.

5. “Ergenekon” dastanı

 Bu dastan türklərin çətinliklərə baxmayaraq necə bir daha yüksəldiyini göstərir. Dastana görə, türklər düşmən hücumları nəticəsində məğlub olaraq dağlar arasında qapalı bir vadidə yaşamağa məcbur olurlar. Orada illərlə yaşayır, çoxalır və güclənirlər. Nəhayət, bir dəmirçi dağları əridib onlara çıxış yolu açır. Türklər yenidən azadlıqlarına qovuşur və böyük bir dövlət qururlar. Bu dastan türklərin yenilməz ruhunu və mübarizə əzmini simvolizə edir.

Türk dastanları təkcə keçmişin izləri deyil, eyni zamanda türk ruhunu, igidliyini və mədəniyyətini yaşadan bir xəzinədir. Hər biri xalqın tarixini və dəyərlərini özündə əks etdirir.

6. “Göycə” dastanı

 Azərbaycan türklərinə məxsus olan bu dastan qədim türk mədəniyyətinin izlərini daşıyır. Dastan qəhrəmanlıq, sevgi və vəfa motivləri üzərində qurulub. Əsas qəhrəman Göycə düşmənlərə qarşı mübarizə aparan igid bir türk döyüşçüsüdür. Onun sevgi hekayəsi və düşmənlər qarşısında göstərdiyi cəsarət dastanın əsas xəttini təşkil edir.

7. “Bozqurd” dastanı

 Bu dastan türklərin mənşəyi ilə bağlı mifoloji dastanlardan biridir. Dastana görə, bir türk qəbiləsi düşmənlər tərəfindən məhv edilir, ancaq bir türk uşağı sağ qalır. Onu bir bozqurd himayəsinə götürür və böyüdür. Daha sonra həmin uşaq türklərin yeni bir nəslinin əsasını qoyur. Bozqurd dastanı türklərin milli simvollarından birinə çevrilib.

8. “Dədə Qorqud” dastanı

 Azərbaycan və Anadolu türklərinin ən mühüm dastanlarından biridir. Bu dastan Oğuz türklərinin igidliyi, ailə dəyərləri və məğrurluğu haqqında rəvayətləri özündə birləşdirir. Dastanda Bamsı Beyrək, Dirsə xan oğlu Buğac və digər igidlərin qəhrəmanlıqları təsvir olunur. Dədə Qorqud isə müdrik bir ozan kimi hər dastanın sonunda nəsihət verir.

9. “Şu” dastanı
Şu dastanı İskəndərin Orta Asiyaya yürüşləri dövründə türklərin göstərdiyi qəhrəmanlıqdan bəhs edir. Dastanın əsas qəhrəmanı Şu adlı bir türk hökmdarıdır. O, İskəndərin hücumlarına qarşı xalqını müdafiə edir, lakin sonda geri çəkilməyə məcbur olur. Bu dastan türk xalqlarının azadlıq uğrunda mübarizəsini əks etdirir.

10. “Türey” dastanı

 Bu dastan Yakut türklərinə aiddir və türklərin ilk yaranışını izah edən mifoloji dastanlardan biridir. Dastana görə, türklər Ulu Tanrı tərəfindən yaradılıb və yer üzünə göndərilib. Burada təbiətlə bağlı güclü mifoloji elementlər var.

11. “Edigey” dastanı

Qızıl Ordu dövründə yaranmış bu dastan Edigey adlı qəhrəmandan bəhs edir. O, igid bir sərkərdədir və öz zəhməti ilə böyük şöhrət qazanır. Dastanda türklərin döyüş taktikaları, hökmdarlar arasındakı siyasi çəkişmələr və qəhrəmanlıq motivləri təsvir olunur.

Türk dastanları həm tarixi, həm də mifoloji elementlərlə zəngindir və türklərin kimliyini, mənəviyyatını və mədəniyyətini yaşadan ən önəmli mənbələrdən biridir.

Türk dastanları təkcə keçmişin izləri deyil, eyni zamanda türk ruhunu, igidliyini və mədəniyyətini yaşadan bir xəzinədir. Hər biri xalqın tarixini və dəyərlərini özündə əks etdirir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.04.2025)