Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsi olan TÜRK MƏDƏNİYYƏTİ ÜMLÜLƏRİndə bu gün Türkiyə ədəbiyyatının görkəmli qadın nümayəndəsi Halidə Edib Adıvar barədə danışacağıq. Müsahibim ünlü yazarın araşdırmaçısı Feyza Hepçilingerlerdir.

-Sizi salamlayıram. Kitabın giriş hissəsində heç bir əsəriniz üçün bu qədər zəhmət çəkmədiyinizi deyirsiniz. Bəs, ortaya çıxan nəticə sizi qane etdimi? İllərlə davam edən zəhmətinizin qarşılığını aldığınızı düşünürsünüzmü?

-İllərlə çəkilən zəhmətlə ortaya çıxan kitab, əslində, mənim deyil, Halidə Edibin kitabıdır. Ona görə də, mənim hansısa bir qarşılıq gözləməyim mənasız olardı. Halidə Edibin jurnal səhifələrində qalmış, artıq asanlıqla tapılması mümkün olmayan yazılarını gün üzünə çıxarmaq, onları akademiklərin, tədqiqatçıların və Halidə Edib oxucularının marağına, istifadəsinə təqdim etmək məqsədim idi; bunu bacardım. Bütün bu səylərimə, ədəbiyyat tarixi divarındakı qırıq bir kərpicin yerinə qoyulması üçün edilən bir cəhd də demək olar; sadəcə bu qədər...

-Halidə Edibin Böyük Məcmuə və Yedigün jurnallarındakı rolu nə idi? Bizə danışa bilərsinizmi?

-Böyük Məcmuə çox çətin şəraitdə, dövrün cəsarətli iki gənci olan Səbiha və Zəkəriyyə Sərtəl tərəfindən nəşr olunurdu. O dövrdə Zəkəriyyə bəydən 6, Səbiha xanımdan 11 yaş böyük olmasına baxmayaraq, Halidə Edib də hələ 35 yaşında idi, lakin baş məqalələri yazmağı öhdəsinə götürərək onlara dəstək olmaqdan və böyük bir məsuliyyət altına girməkdən çəkinmirdi. Böyük Məcmuə nəşr edildiyi zaman Zəkəriyyə bəy Bəkirağa bölüyündə həbsdə idi. Ömər Seyfəddin, Rəşad Nuri, Falih Rıfkı, Fuad Köprülü, Yusif Ziya, Orxan Seyfi, Rüşən Eşrəf, Faruq Nafiz kimi dövrün tanınmış yazarlarının yer aldığı jurnalın baş məqalələrini yazmaq riskini gözə alan Halidə Edib, bunu Səbiha xanıma özü təklif edir və jurnal üçün hər həftə yazmağa başlayır. İşğal altındakı İstanbulda senzura basqısı altında Böyük Məcmuənin nəşr olunması, bir az da Halidə Edibin göstərdiyi bu cəsarətlə mümkün olmuşdu.

Yedigün jurnalında isə vəziyyət fərqli idi. İşğal bitmiş, müharibə qazanılmış, Cümhuriyyət qurulmuşdu. Çox satılan, geniş oxucu kütləsi olan populyar bir nəşr olan Yedigün jurnalında yazmaq artıq təhlükəli deyildi. Halidə Edib həyat yoldaşı ilə birlikdə ölkədən kənarda idi və Avropada getdiyi, gördüyü hər yeri və hər şeyi yazır, Türkiyə ilə müqayisə edərək təəssüratlarını bildirirdi. Böyük Məcmuədə üzərinə götürdüyü ağır bir məsuliyyət idi; Yedigündə isə vətəni ilə arasındakı məsafəni azaltmaq, ona yaxın olmaq istəyi...

-Halidə Edibin dövrün ədəbiyyatına dair dəyərləndirmələrini, Qərb ədəbiyyatı ilə müqayisələrini, Yakup Kadri, Falih Rıfkı kimi önəmli adlarla yanaşı, gənc yazarlara yönəlik yazılarını da nəzərə alsaq, onu böyük bir ədəbiyyat tənqidçisi adlandırmaq doğru olarmı?

-Halidə Edibin Böyük Məcmuədə yazdığı 1919-cu ildə Yakup Kadri, Ziya Gökalp, Ömər Seyfəddin, Falih Rıfkı, Rəfiq Həlid kimi ədiblər hələ ən önəmli əsərlərini yazmamış gənc yazıçılar idilər. Rəfiq Həlid yalnız Anadolu sürgününü yaşamış, hələ ölkədən qovulmamışdı. Yakup Kadri isə onu Yakup Kadri edən heç bir romanını hələ qələmə almamışdı, “ruh tənhalığını”, “daxili sarsıntılarını” əks etdirən Fecr-i Ati dövrünün bir yazıçısı idi. Halidə Edib dövrünün bu iki dost yazıçısını Qərb ədəbiyyatındakı bənzərləri ilə müqayisə edir və açıq şəkildə deməsə də, onları bir qədər geridə görürdü. Yakup Kadrinin “bu mistik sənət mərhələsində əbədi qalacağına” inanmasa da, hansı istiqamətə gedəcəyini proqnozlaşdırmaqdan çəkinirdi. Falih Rıfkını Atəş və Günəş, Rəfiq Həlidi isə Kirpinin Dedikləri əsərlərinə görə bəyənirdi, amma ən çox təriflədiyi Mehmet Emin idi. Saf bir türkçə ilə, dövrün tələb etdiyi “milli” üslubda danışan Mehmet Emini alqışlamaqdan çəkinmirdi. Böyük Məcmuədəki ədəbiyyat mövzusunda yazılarına baxaraq, Halidə Edibin diqqətli bir tənqidçi olduğunu söyləyə bilərik.

Yedigündə yazdığı dövrdə, yəni 1930-cu illərin ikinci yarısında isə Avropada olduğu üçün yaxından izləyə bilmədiyini düşündüyüm Türk ədəbiyyatı haqqında heç bir dəyərləndirmə aparmırdı. Ona müraciət edən gənc yazıçılara yalnız məsləhətlər verməklə kifayətlənirdi. Nəticə etibarilə, Halidə Edibi böyük bir ədəbiyyat tənqidçisi adlandıra bilməsək də, dünya ədəbiyyatını, xüsusilə İngilis ədəbiyyatını yaxşı tanıyan, ədəbiyyatın içində yaşayan və bu səbəbdən önəmli dəyərləndirmələr aparan bir yazıçı olduğunu deyə bilərik.

-Qadın hüquqlarından siyasətə, rəqs və teatrdan iqtisadiyyata, səyahət yazılarına qədər Halidə Edibin çox sayda yazısı var. Çox yönlü bir qadınla qarşı-qarşıyayıq.

-Haqlısınız, Halidə Edib həqiqətən çox yönlü bir insandır. O, hər şeyi bildiyini iddia etmir, bilmədiyi mövzularda hökm verməyə çalışmır. Məsələn, dil haqqında “...dil elmi başlı başına bir elmdir” deyərək “müzakirə etməyə səlahiyyəti” olmadığını bildirir. Amma sadaladığınız sahələrdə həm kifayət qədər biliyi, həm də fikri var və düşündüklərini söyləmək üçün cəsarətlidir.

-Halidə Edibin Robinzon Kruzo ilə Həy bin Yəqzan arasındakı bənzərlikdən bəhs etdiyi yazısı xeyli diqqətçəkicidir. Bəs, sizin bu mövzudakı fikirləriniz nədir?

-Halidə Edib demək istəyir ki, tənha bir adada, tək başına qalmış bir insanın həyata tutunmaq mübarizəsini anlatan bir romanı Daniel Defoe-dan əvvəl bir ərəb yazıçısı yazıb. Onun bunu niyə söylədiyini anlamaq çətin deyil. Əsərlərində tez-tez vurğuladığı (xüsusilə Sinekli Bakkalda) əsas mövzulardan biri olan Şərq-Qərb qarşılaşdırmasında Şərq mədəniyyətinin haqsızlığa məruz qaldığını düşündüyü üçün Şərqi müdafiə etmək, Qərbin qarşısında Şərqin gücsüz və aciz olmadığını sübut etmək istəyir. Lakin bunu səhv ifadə edir: Bu mövzuya həsr etdiyi yazının başlığı İlk Robinzon Kruzodur. Həyat yoldaşı Adnan Adıvarın (Gerçi o, “həyat yoldaşım” yox, “dostum” deyir) ona ərəb dilində fəlsəfi bir roman gətirdiyini söylədikdən sonra, “Oxuyar-oxumaz ilk Robinzonu XII əsrdə bir ərəb filosofunun yazdığını gördüm” deyir. Halbuki Robinzon xüsusi addır, Daniel Defoe-nun roman qəhrəmanının adıdır. Eyni mövzu Daniel Defoe-dan 600 il əvvəl işlənmiş ola bilər, amma o əsərin adı Robinzon deyil (və həqiqətən də deyil; əsərin adı Həy bin Yəqzandır). Şekspirin Hamletdə işlətdiyi bir mövzunu başqa bir əsər də işləyibsə, “İlk Hamlet filankəsin əsəridir” deyə bilərikmi? Robinzon bir janr adı deyil, konkret bir obrazın adıdır. İbn Tufeylin Həy bin Yəqzan əsərinin Robinzon Kruzo romanına bənzədiyi qədər Rudyard Kiplinqin Cəngəllik Kitabına da bənzədiyini yenə Halidə Edib özü söyləyəcək. Üstəlik, mən mövzu xaricində bu iki əsər arasında heç bir oxşarlıq tapmadım. Hər iki kitab “tənha bir adada təkbaşına yaşamaq” mövzusunu işləyir, amma qəhrəmanların adaya düşmə səbəbləri də, macəralarının sonu da tamamilə fərqlidir.

-Halidə Edibi Türk feminizminin inkişafında bir dönüş nöqtəsi olaraq görə bilərikmi?

-“Feminizm” sözünü heç vaxt işlətməsə də, Halidə Edibin qadın hüquqlarının müdafiəçisi olduğunu rahatlıqla söyləyə bilərik. O, qadın hüquqlarını sivilizasiyanın ayrılmaz bir hissəsi kimi görürdü. Hətta qadın və kişi universitetlərinin birləşməsi ilə bağlı nə düşündüyü soruşulduqda, “Əgər Avropa sivilizasiyasına mənsub olmağın tələblərini yerinə yetirə bilməyəcəyiksə, elə Orta Əsrlərdə və ibtidai vəziyyətdə qalaq” deyəcək qədər sərt və güzəştsiz bir mövqe sərgiləməkdən çəkinmirdi.

-Qadın və qadın hüquqları Halidə Edibin tez-tez toxunduğu mövzulardandır. Onun yazılarında ideallaşdırdığı qadın necə olmalıdır? Bizə onun ideal qadın anlayışından bir az bəhs edə bilərsinizmi?

-O, parazit və davakar qadın tiplərindən xoşlanmır, güclü qadınları dəyərləndirirdi. London meyxanələrinin qarşısında gördüyü yaşlı və sərxoş qadınlara acıyan gözlə baxırdı. Kişilərdən, əzilmiş analarının intiqamını almağa çalışan “yeni qadın” tipini də bəyənmirdi. Bu yeni qadın tipinin gənc və subay bir kişiyə “ilişdiyi” evdən qaçarcasına çıxırdı. Köhnə kitab satan bir qocanın acıdil arvadını “qadana kimi bir şey” deyə təsvir edirdi. Amma qadınlarla bağlı düşüncələri ən çox “Topqapı xalqının müxtəlif nəsilləri arasındakı gözəçarpan fərqlər”i izah edərkən ortaya çıxırdı. Məsələn, yaşı 40-45 arasında olan, təmiz üzlü, ailəsini dolandıran kişilərə xas məsuliyyət daşıyan qadınlar üçün “mənim ən çox hörmət etdiyim tip” deyirdi. Amma müqayisə etdiyi iki gənc qızdan biri haqqında “Bu, heç hörmət etmədiyim bir tipdir” deyir və onun haqqında düşündüklərini “Bəslənmiş qaz kimi yırğalana-yırğalana gəldi, keçdi” kimi bir bənzətmə ilə ifadə edirdi. Bu tipin cinsiyyətinin gücünə güvənərək ərini istismar edəcək “parazit” bir qadına çevriləcəyini söyləyirdi. İdeal qadın obrazını isə belə təsvir edirdi: “Üstündə təmiz ütülü bir kətan kostyum, ayaqlarında sandallar, kürən saçları oğlan uşağı kimi qısa kəsilmiş, arxaya düz daranmış, şəffaf gözləri süzülmədən, büzülmədən insanın üzünə adam kimi baxır.” Yəni onun ideal qadın tipi bir qədər erkəksayağı bir görünüşə malik idi.

-Halide Edibin Nitşe haqqındakı fikirləri də diqqətçəkən digər bir məqamdır. Onun Nitşeyə qarşı mənfi baxışı haqqında nə düşünürsünüz?

-Halide Edibin Nitşe haqqında yazısının yayımlandığı 1 avqust 1939-cu ildən düz bir ay sonra, 1 sentyabr 1939-cu ildə Alman ordularının Polşaya hücumu İkinci Dünya müharibəsinin rəsmi başlanğıc tarixi kimi qəbul edilir. Halide Edib həmin dövrdə gərginliyin fərqindədir və müharibənin ideoloji əsaslarını hazırlayan Nitşeni günahlandırır. Ona görə, Nitşenin fövqəlbəşər (Halide Edib bu ifadəni “fevkalbeşer” kimi işlədib) düşüncəsi güclü fərdin öz inkişafına mane olan hər şeyi əzməsini haqlı göstərir. Nitşe (Halide Edib onun adını “Niçe” kimi yazır) yalnız güclü olanın üstün olacağını, digərlərinin isə sadəcə bir sürü təşkil etdiyini bildirir, eyni zamanda qadının kişi ilə bərabər ola bilməyəcəyini, çünki qadında iradə və qüdrət olmadığını iddia edir. Halide Edib bu düşüncənin İngiltərə və Fransada qəbul edilmədiyini, İtaliyada isə qəbul olunduğunu, Almaniyada isə Hitleri bəslədiyini qeyd edir. O, almanların özlərini “millətlərdən üstün millət” hesab etmələrinin digər xalqları istismar etməyə, dünyanı öz həyat məkanı kimi görməyə başlamalarına səbəb olduğunu düşünür. Ona görə, bütün bu ayrı-seçkiliyə səbəb olan ideyaları Nitşenin düşüncələri qidalandırır.

-Oxucuların Halide Edib haqqında ən çox maraqlandığı məsələlərdən biri də Amerika mandatı məsələsidir. Sultanahmet mitinqini və Qurtuluş müharibəsinə verdiyi dəstəyi nəzərə alsaq, Halide Edibin mandatçılığı müdafiə etməsinin səbəbləri sizcə nələrdir?

-Amerika mandatını müdafiə etdiyi dövr Qurtuluş müharibəsindən əvvəlki çarəsizlik dövrüdür... Daha sonra Sultanahmetdə kütlələri coşduracaq, cəbhədə onbaşı, hətta çavuş rütbəsinə qədər yüksələcək. Lakin İstanbulun işğalı günlərində Osmanlının yaşadılacağına olan ümid çoxdan tükənmişdi və başqa bir çıxış yolu axtarılırdı. O dövrdəki çarəsizliyin miqyasını başa düşmək üçün Halide Edibin İtilaf dövlətlərinə, yəni İstanbulu işğal edən düşmənə müraciət edərək yazdığı məktubu oxumaq lazımdır. Düşməndən kömək diləyəcək qədər böyük çarəsizliyin arxasında hər tərəfdə illərlə davam edən müharibələrdən sonra artıq döyüşəcək gücün qalmadığına inam dayanırdı. O, İtilaf dövlətlərindən Osmanlını yaşatmaq üçün deyil, “xoşbəxt və azad bir Türkiyə” qurmaq üçün dəstək istəyirdi. Bu məktub, əslində, Halide Edibin mandat düşüncəsinə necə gəldiyini də izah edir. O, İkinci Dünya müharibəsinin imperialist bir bölgü savaşı olduğunu düşünmür. Ona görə, İkinci Dünya müharibəsi “millətlərin hüququ, böyük və davamlı prinsiplərin qələbəsi üçün” aparılmışdı; İtilaf dövlətləri “millətlərə hüquq gətirir, mənfəət və yalan siyasətinə son qoyurdu”. “Rumların Yunanıstanı, ermənilərin Ermənistanı, ərəblərin Ərəbistanı var. (...) Türkün Türkiyəsi haradadır?” deyə soruşur. Qalib dövlətlərin digər xalqlara yardım etdiyi kimi, türklərə də Türkiyəni qurmaq üçün kömək etməsini istəyir. ABŞ-ın o dövrdə hələ tam üzə çıxmamış imperialist siyasətinin fərqində deyil. Mandat düşüncəsini müdafiə edərkən də bir romançının romantizmi ilə yalnız bu yolla yeni bir dövlətin qurula biləcəyini düşünür. Üstəlik, bu fikrində tək deyil, bir çox ziyalı da başqa bir çıxış yolunun qalmadığına inandığı üçün mandat düşüncəsini dəstəkləyirdi. Demək ki, müharibədən yorulmuş, dağılmış və pərişan vəziyyətdə olan bir ölkənin heç kimdən kömək istəmədən düşdüyü bataqlıqdan çıxa biləcəyinə inanmaq, bu yoxsul xalqa güvənərək yola çıxmaq üçün Mustafa Kamal olmaq lazım idi.

-Böyük Məcmuə və Yedigün jurnalındakı yazılarını müqayisə etdikdə, Yedigündə yeni bir Halide Ediblə qarşılaşdığımızı söyləmək mümkündürmü?

-Yedigündə siyasətdən uzaq bir Halide Edib var. Avropada getdiyi hər yerə diqqətlə baxan, izlədiyi hər teatr tamaşasını, gəzib gördüyü hər sərgini, tanış olduğu hər bir siyasətçini oxucularına tanıtmağa çalışan və yaşadığı hər şeyi Türkiyə ilə müqayisə edən bir Halide Edib... Böyük Məcmuə dövrü ilə Yedigün dövrü arasında 20 il fərq var. Böyük Məcmuədə yazarkən 35 yaşındadırsa, Yedigünə yazarkən 55 yaşındadır; çox şey yaşamış, çox şey görmüşdür; gənclik coşğusu keçmiş, daha təmkinli bir şəxsiyyətə çevrilmişdir.

“Numune Bağları” yazısında bəhs etdiyi “Məktəbə getməyən və ya bitirmədən çıxan, sadəcə cinsiyyətinin gücünə güvənərək ərə getməyə çalışan, ər tapdıqdan sonra isə ‘Filankəsin əri arvadına bilərzik alıb...’ deyərək ərinin başını yeyən avara qadınlar” bu gün də mövcuddur. O halda, yazılarının hələ də aktuallığını itirmədiyini deyə bilərikmi? Bunu təkcə qadınlarla bağlı müşahidəsi üçün deyil, bir çox mövzu üçün söyləyə bilərik. Bu gün də Halide Edibin arzuladığı, bir çox əsərində dilə gətirdiyi Şərq-Qərb sintezini həyata keçirə bilməmişik. Bəzən Qərbə sürüklənir, bəzən isə Şərqə qapılırıq. Avropa sənətinin, universitetlərinin, memarlığının içində Cümhuriyyəti təmsil edəcək bir varlıq göstərə bilməmişik, bərabər şərtlərdə yer ala bilməmişik.

-Müasir dövrümüzdə ədəbiyyatımızda Halide Edibin yerini doldura biləcək bir qadın yazarımız varmı?

-“Bir” qadın yazarımız yox bəlkə, amma bir çox qadın yazarımız var. Halide Edib öz dövründə önə çıxan demək olar ki, yeganə qadın yazar idi; bu gün isə bütün basqılara, arxa plana atılma cəhdlərinə baxmayaraq, təkcə ədəbiyyatda deyil, həyatın demək olar ki, hər sahəsində mübarizə aparan qadınlarımız var. Üstəlik, müasir dövrümüzün şərtləri Halide Edibin yaşadığı dövrdən daha asan deyil. Halide Edibin yazdığı hər iki dövr müharibə öncəsi dövrlər idi. Böyük Məcmuədəki yazıları Qurtuluş müharibəsi öncəsinə, Yedigündəkilər isə İkinci Dünya müharibəsi öncəsinə təsadüf edir. Bu gün də, təəssüf ki, müharibəsiz bir dünya yarada bilməmişik; dünyanın hər yerində yenə müharibələr var. Müasir dövrün çətin şərtlərində qadınlar bəlkə cəbhədə deyillər, amma mətbəxlərinə qapanıb qalmayıblar. Bir nəfərin bütün qadınlar adından önə çıxmasındansa, bir çox qadının öz mübarizəsi üçün hərəkətə keçməsi daha gözəl və daha mənalıdır.

Feyza Hepçilinglerin tərcümeyi-halı

Yazmağa məktəb illərində (1963) Feyza Baran adı ilə və İzmirdə bəzi jurnallarda yayımlanan şeirlərlə başladı. 1979-cu ildə Mədəniyyət Nazirliyinin keçirdiyi Uşaq Əsərləri Müsabiqəsində “Yanlışlıqlar” adlı pyesi ilə Uğur Mükafatını, 1981-ci ildə Akademi Kitabevi Müsabiqəsində “Səhər Sərnişinləri” adlı dosyesi ilə Hekayə Birincilik Mükafatını qazandı. "Köhnə Bir Balerina" adlı kitabı ilə Sait Faik Hekayə Mükafatını (1985), “Qüsuru Aradan Qaldırmaq” adlı hekayəsi ilə Yunus Nadi Mükafatının İkincilik Mükafatını (1989), “Nə Gözəl Ölmüşdüm” adlı hekayəsi ilə Borski Grümen (Balkan Yazıçılar Görüşü) Mükafatını (1991), “Sovrulmalar” adlı hekayə kitabı ilə isə Sedat Simavi Ədəbiyyat Mükafatını (1997) aldı.

Şəkillərdə:

Halidə Edib Adıvar (qapaq şəklində);

Halidə xanım at çapmağı sevərdi;

Kitabın qapağı;

Feyza Hepçilingerler.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.02.2025)