Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Kül Tigin (684–731) Göytürk xaqanlığının görkəmli sərkərdələrindən və dövlət xadimlərindən biri olmuşdur. O, ikinci Göytürk xaqanlığının qurucusu Qapağan xaqanın qardaşı oğlu və Bilgə xaqanın kiçik qardaşı idi. Kül Tigin Göytürk imperiyasının yenidən qurulmasında mühüm rol oynamış və bir sıra uğurlu hərbi yürüşlər həyata keçirmişdir.

Kül Tigin 684-cü ildə doğulmuş və gənc yaşlarından hərbi sahədə bacarıqlı bir sərkərdə kimi tanınmışdır. 716-cı ildə Qapağan xaqanın ölümündən sonra Göytürk xaqanlığında hakimiyyət uğrunda çəkişmələr başlayıb. Kül Tigin qardaşı Bilgə xaqanı taxta çıxarmaq üçün mübarizə aparıb və onu xaqan elan edib. O, daxili sabitliyi təmin etməklə yanaşı, Göytürk dövlətinin ərazilərini genişləndirmək və möhkəmləndirmək üçün bir sıra uğurlu yürüşlər həyata keçirmişdir.

 Göytürk xaqanlığının düşmənlərinə – Çin, Qırğız, Türgiş və digər xalqlara qarşı çoxsaylı uğurlu yürüşlər təşkil etmişdir. O, xüsusilə Çin Tang sülaləsinə qarşı döyüşlərdə cəsarətli və məharətli bir sərkərdə kimi fərqlənmişdir. Onun rəhbərliyi altında türklər Çinin böyük ordularını bir neçə dəfə məğlub etmiş və müstəqilliklərini qoruyub saxlaya bilmişlər.

 731-ci ildə vəfat etmişdir. Onun şərəfinə Orxon çayının sahilində möhtəşəm bir abidə ucaldılmışdır. Bu abidə Göytürk yazılı mənbələrinin ən mühüm nümunələrindən biridir və türklərin tarixi, dili və mədəniyyəti haqqında dəyərli məlumatlar ehtiva edir. Abidə məşhur türk yazıçısı Yolluğ Tigin tərəfindən yazılmış və orada Kül Tiginin şücaətləri, Göytürk xaqanlığının tarixi və türklərin birlik çağırışları təsvir olunmuşdur.

Həmin abidədən bir neçə nümunəyə nəzər yetirək:

  "Türük bodunıŋ iti bar erti, iti yitit, tabğaçka barmış, tabğaç kişi olmuş."
(Türk xalqının dövləti var idi, dövlətini itirdi, Çinə getdi, Çin insanı oldu.)

  "Üze kök tengri asra yağız yer kılındukda, ekin ara kişi oğlı kılınmış."
(Yuxarıda mavi göy, aşağıda qara yer yaradıldıqda, ikisinin arasında insan övladı yaradılmışdır.)

  "Kül Tigin ertin, bu ödke ol ertin, yime olma kerek."
(Kül Tigin var idi, bu dünyada var idi, yenə də olmalıdır.)

  "Türük bodun tokuz oğuz budun kop ögdim, alpta."
(Türk xalqı və doqquz Oğuz boylarını çox yüksəltdim, igidlik göstərdim.)

  "Küç birlə ança yablakınta, ança budun erti."
(Güc ilə o qədər ölkəni aldım, o qədər xalq var idi.)

 Kül Tigin türklərin tarixində böyük iz qoymuş qəhrəman və sərkərdədir. Onun adı Göytürk imperiyasının ən parlaq dövrlərindən biri ilə bağlıdır. O, yalnız hərbi istedadı ilə deyil, həm də dövlətçiliyi və millətini qorumaq yolunda göstərdiyi fədakarlıqları ilə tarixdə əbədi yerini tutmuşdur.

Kül Tigin və İlahi qılınc

 Göytürk xaqanlığının ən çətin dövrlərindən biri idi. Qonşu tayfalar türklərə qarşı birləşmiş, onların torpaqlarına hücum etməyə hazırlaşırdılar. Xalq narahat, döyüşçülər isə savaşa hazır idi. Bu ağır günlərdə türklərin ümid yeri Kül Tigin idi.

Bir gün Kül Tigin çadırında oturub dərin düşüncələrə dalmışdı. O bilirdi ki, qarşıdakı döyüş həlledici olacaq. Lakin düşmənlər çox güclü idi, onların ordusu daha böyük və daha yaxşı silahlanmışdı. Qəfildən bir yuxuya daldı. Yuxusunda o, ucsuz-bucaqsız bir çöldə dayanmışdı. Birdən səmadan nəhəng bir qartal endi və ona tərəf uçdu. Qartalın gözləri göy ildırımları kimi parlayır, qanadları isə qara buludları xatırladırdı. O, Kül Tiginin qarşısında dayanıb insan kimi danışmağa başladı:

– Ey türk elinin igid oğlu! Qılıncın güclüdür, amma sənə ilahi bir silah lazımdır ki, düşmənlərini məğlub edəsən. Get, Altay dağlarının zirvəsinə qalx, orada səni ulu əcdadlarının qılıncı gözləyir. Bu qılınc yalnız türk xalqını qoruyan əsl xaqana qismət olur!

 Kül Tigin yuxudan oyanar-oyanmaz dərhal yola düşdü. O, təkbaşına Altay dağlarını aşaraq zirvəyə doğru irəlilədi. Günlər keçdi, lakin o, geri dönmədi. Döyüşçüləri və xalqı narahat idi. Nəhayət, səhərin erkən çağında Kül Tigin geri qayıtdı. O, əlində parlayan bir qılınc tutmuşdu – qılıncın tiyəsi sanki alovdan idi, o qədər iti idi ki, havanı belə kəsirdi.

 Bu qılınc ilə Kül Tigin qoşununa rəhbərlik etdi və düşmən üzərinə hücuma keçdi. Düşmənlər türklərin gücünü gördükdə qorxuya düşdülər. Kül Tiginin qılıncı elə bir gücə malik idi ki, onun toxunduğu hər düşmən silahını yerə atır, qaçmağa çalışırdı.

Qələbədən sonra Kül Tigin xalqına belə səsləndi:

– Bu qılıncın gücü sadəcə metalında deyil. Onun gücü xalqımızın birliyində, inamında və ədalətindədir. Biz bir olduqca, türk eli heç vaxt məğlub olmayacaq!

 O gündən sonra bu qılınc “İlahi qılınc” adlandı və nəsildən-nəslə ötürülərək türk xaqanlarının ən müqəddəs əmanəti sayıldı. Türklər isə həmişə inanırdılar ki, onların birlik və gücü qorunduğu müddətcə, həmin qılıncın ruhu onları daim müdafiə edəcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.05.2025)