Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə "Ədəbiyyat və incəsənət" portalının birgə təqdim etdikləri Görkəmli türklər layihəsində Çingiz xan, Sultan II Mehmetdən sonra bu gün sizlər Şah İsmayıl Xətai barədə bilgilərlə tanış olacaqsınız.

Təqdim edir: Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycan tarixində ən qüdrətli hökmdarlardan biri, şübhəsiz ki, Şah İsmayıl Xətaidir. O, yalnız Azərbaycanın deyil, ümumən Yaxın Şərqin siyasi xəritəsini dəyişdirən liderlərdən biri olmuşdur.

Şah İsmayıl 1501-ci ildə Səfəvi dövlətini quraraq onu güclü bir imperiyaya çevirdi. Cəmi 14 yaşında taxta çıxaraq öz siyasi və hərbi zəkası ilə nəhəng bir ərazini birləşdirə bildi. Dövlətin paytaxtını Təbriz elan edən Şah İsmayıl Azərbaycanın dilini (Azərbaycan türkcəsini) dövlət dili olaraq təsdiqlədi və türklərin tarixi və mədəniyyətində böyük iz buraxdı.

1. Hərbi güc: Şah İsmayıl gənc yaşlarından hərbi istedadını nümayiş etdirmiş və Şərur döyüşündə Ağqoyunlu hökmdarını məğlub etmişdir. Daha sonra o, İraq, İran, Şərqi Anadolu və Cənubi Qafqaz ərazilərini öz hakimiyyəti altına alaraq imperiyasını genişləndirmişdir.

2. İdeoloji güc: Şah İsmayıl şiəlik məzhəbini Səfəvi dövlətinin rəsmi ideologiyası elan etdi. Bu, Səfəvi imperiyasını Osmanlı ilə ideoloji mübarizədə fərqləndirən əsas amillərdən biri idi.

3. Mədəniyyət və dil: Şah İsmayıl, “Xətai” təxəllüsü ilə yazdığı şeirlərdə xalq dilini - Azərbaycan türkcəsini əsas götürdü. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatının və dilinin inkişafına böyük təsir göstərdi. Onun şeirləri xalq arasında böyük sevgi ilə qarşılanmış və dini-fəlsəfi motivlərlə zənginləşmişdir.

4. Beynəlxalq nüfuz: Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə Səfəvi dövləti Osmanlı, Mərkəzi Asiya və Avropa ölkələri tərəfindən tanınır və onlarla diplomatik əlaqələr qurulurdu.

Osmanlı Sultanı I Səlim ilə qarşılaşdığı Çaldıran döyüşü Şah İsmayılın siyasi karyerasında mühüm dönüş nöqtəsi oldu. Bu döyüşdə Səfəvilər məğlubiyyətə uğrasa da, Səfəvi dövləti dağıdılmadı və bölgədəki təsirini qorudu. Çaldıran döyüşü Şah İsmayılın hərbi gücünü zəiflədə bilsə də, onun siyasi və mədəni nüfuzuna xələl gətirə bilmədi.

 Şah İsmayılın qurduğu Səfəvi dövləti bölgənin siyasi, mədəni və dini strukturunda əsaslı dəyişikliklər etdi. Onun fəaliyyəti Azərbaycanın dövlətçilik tarixində qüdrətli bir dövrün başlanğıcı oldu. Şah İsmayıl Xətai həm dövlət qurucusu, həm də Azərbaycan xalqının mənəvi lideri olaraq tarixdə öz əbədi yerini tutmuşdur.

Şah İsmayıl və İlahi toxunuş

Rəvayətə görə, Şah İsmayıl Xətai hələ uşaq ikən qəribə bir yuxu görür. O, özü bir uşaq olsa da, yuxusunda böyük bir orduya başçılıq edir və bütün Şərqi birləşdirir. Bu yuxunu o, oyanan kimi atası Şeyx Heydərin ən yaxın müridinə danışır. Mürid deyir ki, bu yuxu səmavi bir müjdədir – o, Allah tərəfindən seçilmiş bir hökmdar olacaq, yalnız qılıncı ilə deyil, həm də ədaləti və qələmiylə dünyada iz qoyacaq.

 Bir gün İsmayıl 14 yaşına yenicə çatmışdı. O, ətrafına azsaylı müridlərini toplayıb dedi:

– Bizim yolumuz çətin, düşmənlərimiz isə çoxdur. Əgər birləşməsək, bizdən heç nə qalmaz. Mən öz haqqım uğrunda son nəfəsimə qədər döyüşəcəyəm. Amma mənimlə gələnlər qorxusuz olmalıdır!

Bu sözlərdən sonra bir mürid soruşur:

– Ey İsmayıl! Biz sənin haqq yolunda getməyə hazırıq. Amma sən həqiqətən seçilmiş olduğuna inanırsan?

Gənc İsmayıl susur, sanki düşündüklərinə cavab axtarır. O, müridlərini bir qayaya aparır. Orada dayanıb əllərini səmaya qaldırır və deyir:

– Əgər mən Allahın seçdiyi hökmdaramsa, qoy bu daş indi iki yerə bölünsün!

Müridlər təəccüblə gözləyirlər. İsmayıl əlindəki qılıncı qayaya vurur. Möcüzə baş verir – qaya iki yerə bölünür. Müridlər bu hadisədən sonra onun liderliyinə and içirlər və İsmayılın ətrafında daha çox insan toplanmağa başlayır.

 Başqa bir rəvayətə görə, İsmayılın ordusu Şərur döyüşündən sonra Təbrizə doğru irəliləyərkən qəfildən qarşılarına bir qoca çıxır. Bu qoca onlara təmkinlə baxır və deyir:

– Bu torpaqlara gələn çoxları özlərini hökmdar sandı, lakin yalnız haqq yolunda olan qalib gəldi. Ey İsmayıl, əgər ədalət yolundan ayrılmasan, Təbriz sənindir. Amma unutma, hökmranlıq yalnız qılınc gücünə yox, qəlbin təmizliyinə bağlıdır.

 İsmayıl bu sözlərdən təsirlənərək Təbrizi ələ keçirəndə ilk fərmanını ədalət və din yolunda verdiyini elan edir. O, xalqını birləşdirir, şiə məzhəbini dövlət ideologiyası edir və Azərbaycan dilini yüksəldir.

 Bir müddət sonra Şah İsmayıl xalq arasında “möcüzəli hökmdar” kimi tanınır. Onun haqqında deyirlər ki, harada ədalətsizlik olsa, orada İsmayılın kölgəsi görünür. İnsanlar ona dua edərək deyirlər:

– Allah Şahımızın kölgəsini əskik etməsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.01.2025)