Şəhla Rəvan,

Cəlilabad rayon Göytəpə şəhər şəhid Vasif Hüseynov adına 2 N-li ümumtəhsil tam orta məktəbnin direktoru, filoloq, ədəbi təhlilçi və tənqidçi, şair. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Azərbaycanın Xalq şairi mərhum Bəxtiyar Vahabzadənin (1925-2009) xatirəsini əziz tutmaq və 100 illik yubileyinə ədəbi töhfə olaraq onun poeziya nümunələrinin təhlilini davam etdiririk. Bu dəfə görkəmli şairimizin daha bir şerini təhlil etmək və onu B.Vahabzadə poeziyasının vurğunları ilə bölüşmək istəyirəm...

İNSAN GÖYDƏ AY KİMİDİR

Çəmənlikdə gül-çiçəyin

Sağ-solunda ələfi var.

Dünyada hər bədbəxtliyin

Həm zərəri, həm nəfi var.

Vaxt hakimlər hakimidir,

Həyat, varkən yox kimidir.

Yaydan çıxan ox kimidir,

Hər ömrün öz hədəfi var.

Ürəkdədir sözün kökü,

Ayıra bil tükdən tükü,

Çox ağırdır amal yükü,

Çəkə bilsən şərəfi var.

Ürək fikrin tilsimidir,

Hər qatı bir lay kimidir.

İnsan - göydə Ay kimidir,

Görünməyən tərəfi var.

                   Bəxtiyar Vahabzadə

Şeirin Təhlili

Bu şeir "İnsan göydə ay kimidir" adlanır və dörd bənddən ibarətdir. Şeir insan həyatını, taleyini, məqsədlərini və qəlbinin dərinliklərini metaforik və müdrik bir dillə təsvir edir. Hər bənddə fərqli bir fikir ətrafında cəmləşsə də, ümumi məzmun insanın dünyadakı yeri və varlığının mürəkkəbliyi ilə bağlıdır.

Birinci bənd:

Həyatın ziddiyətləri: İlk bənddə şair həyatdakı ziddiyyətlərə toxunur. Çəmənlikdəki güllərin yanında alaq otunun olmasını, yəni hər gözəlliyin yanında bir mənfi tərəfinin də olduğunu vurğulayır. Eyni zamanda, hər bədbəxtliyin həm zərəri, həm də faydası olduğunu qeyd edərək, çətinliklərin insanı həm sınağa çəkdiyini, həm də ondan dərs çıxarmaq imkanı verdiyini ifadə edir. Bu, həyatın dialektikasına, xeyir və şərin birliyə işarədir.

İkinci bənd:

Zaman və həyatın mənası: İkinci bənddə zamanın hakimiyyəti ön plana çıxır. "Vaxt hakimlər hakimidir" ifadəsi zamanın hər şeyin üstündə durduğunu və hər şeyi dəyişdirdiyini göstərir. Həyatın qısa və ötəri olması "həyat, varkən yox kimidir" və "yaydan çıxan ox kimidir" bənzətmələri ilə verilir. Bu misralar ömrün sürətli axışını və geri qaytarılmazlığını vurğulayır. Bəndin sonunda isə "hər ömrün öz hədəfi var" deyilərək, insanın dünyadakı varlığının məqsədsiz olmadığı, hər kəsin özünə xas bir missiyası olduğu fikri önə çəkilir.

Üçüncü bənd:

Sözün və amalların dəyəri: Üçüncü bənd ürəyin və sözün əhəmiyyətinə fokuslanır. "Ürəkdədir sözün kökü" misrası sözün daxili aləmdən, hisslərdən və düşüncələrdən qaynaqlandığını bildirir. "Ayıra bil tükdən tükü" ifadəsi isə nəcib sözün və dərin fikrin incəliyini, həssaslığını göstərir. Bənddə amal yükünün ağırlığına toxunulur. Amallar insanın həyatda çatmaq istədiyi böyük məqsədlərdir və onların reallaşdırılması böyük zəhmət və fədakarlıq tələb edir. Bu yükü çəkə bilənlərin isə şərəfə layiq olduğu qeyd olunur.

Dördüncü bənd:

İnsan və ay metaforu: Dördüncü və son bənd şeirin ana fikrini, başlığını özündə əks etdirir. Ürək fikrin tilsimi kimi təsvir olunur, yəni ürək insanın bütün düşüncələrini, sirlərini özündə saxlayan müəmmalı bir aləmdir. Hər qatının bir lay kimi olması ürəyin dərinliyini və çoxqatlılığını ifadə edir.

Ən sonda isə əsas metafora gəlinir: "İnsan - göydə Ay kimidir, Görünməyən tərəfi var"...

Bu bənzətmə insanın zahiri ilə daxilinin fərqli olduğunu, hər insanın özünə məxsus gizli tərəfləri, sirləri, açılmamış hissləri və düşüncələri olduğunu vurğulayır. Ayın yalnız bir tərəfinin görünməsi kimi, insanın da hər şeyi aşkar şəkildə büruzə vermədiyi, bəzən dərin hislərini gizlətdiyi fikri incə bir şəkildə ifadə olunur.

Şeirin bədii xüsusiyyətləri

Bu şeir bədii təsir gücünü artıran və məzmununu zənginləşdirən bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyətlər şeirin həm ideya-məzmununu daha dərindən açır, həm də oxucuda estetik zövq yaradır:

1. Metaforalar (istiarələr);

Şeirdə ən diqqətçəkən bədii xüsusiyyətlərdən biri metaforaların ustalıqla istifadəsidir.

"İnsan - göydə Ay kimidir,

Görünməyən tərəfi var".

Şeirin əsas metaforu olan bu misra, insanın daxili aləminin, sirlərinin, bilinməyən tərəflərinin Ayın görünməyən üzünə bənzədilməsi ilə ifadə olunur. Bu, insan psixikasının və mürəkkəbliyinin dərinliyini göstərir.

 "Vaxt hakimlər hakimidir" metaforu zamanın bütün varlıqlar və hadisələr üzərindəki qüdrətini, dəyişdirici gücünü vurğulayır.

 "Yaydan çıxan ox kimidir" bənzətməsi ömrün sürətli, geri dönməz axışını və hədəfə doğru irəliləməsini təsvir edir.

 "Ürək fikrin tilsimidir" metaforu isə ürəyi düşüncələrin, sirlərin toplandığı sehrli, açılması çətin bir yer kimi təqdim edir.

2. Təşbehlər;

Şeirdə fikri daha qabarıq və təsirli çatdırmaq üçün təşbehlərdən də istifadə olunub:

"Həyat varkən yox kimidir" təşbehi həyatın fani, qısa və ötəri olduğunu vurğulayır.

"Hər qatı bir lay kimidir" təşbehi ürəyin və ya fikrin dərinliyini, qat-qat olmasını izah edir.

"Ayıra bil tükdən tükü" ifadəsi isə dərin idrakın, incə qavrayışın və ya sözün dəqiqliyinin nə qədər həssas olduğunu göstərən bir bənzətmədir.

3. Alliterasya və assonans;

Şeirdə səslərin ahəngdarlığına da diqqət yetirilib. Bəzi misralarda alliterasiya (həmcins samitlərin təkrarı) və assonans (həmcins saitlərin təkrarı) müşahidə olunur ki, bu da şeirə musiqilik qatır. Məsələn:

 "Çəmənlikdə gül çiçəyin" misrasında "Ç" səsinin təkrarı.

 "Hər ömrün öz hədəfi var" misrasında "H" səsinin təkrarı.

4. Epitetlər;

Şeirdə bəzi isimlərin mənasını qüvvətləndirən epitetlər də işlənib:

"Bədbəxtliyin həm zərəri həm nəfi var" misrasında "bədbəxtlik" sözü ilə birlikdə onun iki zidd tərəfi, "zərər" və "nəf" (fayda) qeyd olunur ki, bu da bədii ifadəni gücləndirir.

"Ağır yük" ifadəsi "Amal yükü"nün ağırlığını daha qabarıq göstərir.

5. Müdriklik və fəlsəfi dərinlik;

Şeir bədii ifadə vasitələrindən istifadə etməklə yanaşı, müdrik və fəlsəfi dərinlik də daşıyır. Hər bənddə həyat, zaman, insan taleyi, amal və daxili aləm haqqında dərin fikirlər ifadə olunur. Bu, şeiri sadə bir təsvirdən daha yüksək səviyyəyə qaldırır və oxucunu düşünməyə vadar edir.

6. Ritm və qafiyə;

Şeir aydın bir ritmə və qafiyə sisteminə malikdir. Hər bənd aaab (və ya abab) qafiyə quruluşundadır (gül-çiçəyin, bədbəxtliyin, nəfi var; kimidir, ox kimidir, hədəfi var; kökü, yükü, şərəfi var; tilsimidir, kimidir, tərəfi var). Bu, şeirə axıcılıq və musiqilik bəxş edir, onun yadda qalmasını asanlaşdırır.

Bütün bu bədii xüsusiyyətlər birlikdə şeiri həm məzmunca zəngin, həm də forma etibarilə estetik cəhətdən dəyərli bir əsərə çevirir.

Nəticə:

Şeir dilinin sadəliyinə baxmayaraq, dərin fəlsəfi məzmunu özündə ehtiva edir. O insan həyatının mürəkkəbliyini, zamanın hökmranlığını, amalların əhəmiyyətini və insanın daxili aləminin sirli tərəflərini oxucuya çatdırır.

Metaforlar, xüsusən də insanı aya bənzətmək, şeirin bədii təsirini artırır və onu daha yadda qalan edir. Şeir oxucunu öz varlığı, məqsədləri və daxili dünyası haqqında düşünməyə sövq edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2025)