Cahangir Namazov,

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi.

 

Bugünkü həmsöhbətimiz—Filologiya elmləri doktoru, professor, Turanın xalq şairi,Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının akademiki,Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat Tarixi və Publisistika şöbəsinin müdiri, bir çox beynəlxalq mükafatların laureatı, görkəmli ədəbiyyatşünas alim, tanınmış şair və publisist,Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliyinin üzvü Vuqar Əhməddir.

 

— Uşaqlıq ömrümüzün ən xoşbəxt, ən saf fəsilidir. Gələcək arzular da hamısı uşaqlıqdan başlayır. Ona görə də söhbəti uşaqlığınızdan başlasaq… 

 

Mən uşaqlıq xatirələrimi həmişə xüsusi ehtiramla xatırlayıram. Uşaqlıq – insanın duyğu dünyasının və təxəyyülünün ilkin mərhələsi, ruhun formalaşdığı ilk mərhələsi, ruhun formalaşdığı ilk məktəbdir. Orada yaranan arzular, qorxular, sadə sevinclər sonrakı yaradıcılığın, dünyanı qavrayışın baza daşlarıdır. Ona görə müsahibəmizi uşaqlığımdan başlamaq doğrudur – oradan həm şeir, həm də elmi maraqlarımın başlanğıcı görünür.

 

Yada düşdü uşaqlıq xəyalları,

Dəcəlliyim, cocuqluq ədaları.

Yada düşdü ağlamağım, gülməyim,

Hər şey üstə böyüklərdən küsməyim.

                     ***

Şirnilərlə dolu idi məcməyi,

Qar yağanda geyinərdim əlcəyi.

Uşaqlığın son gecəsi gözəldi,

Mənim üçün o muğamdı, qəzəldi.

                     ***

Yada düşdü uşaqlıq xəyalları,

Qış gününün qorxulu nağılları,

Novruzdakı xonçanın noğulları,

O illərin qızları, oğulları.

                     ***

Qaçdı-tutdu mənim ilk azadlığım.

Gizlənpaçda bol olardı şadlığım,

Şirinçayla şorqoğalı daddığım,

İlk iştahdı ləzzətini andığım.

                  

                     ***

Çox xoşbəxtdik, bəxtəvərdik biz onda,

Nə əvvəldə düşünərdim, nə sonda.

Uşaqlığın xəyalları yadımda.

Bir uşaq da vardı Vüqar adında.

 

— Şeirlərinizdə də, mahnılarınızda da çox zərif duyğular var. Sizin üçün ilhamın ən böyük mənbəyi – xalq, təbiət, məhəbbət, yoxsa tarixdirmi?

 

İlham mənbələri çoxşaxəlidir. Mənim üçün ən güclü – insanın özü, onun daxili aləmi və məhəbbətidir; amma xalqın yaddaşı, milli ruhu və tarix də şeirə zəngin kontekst verir. Təbiət isə bəzən sadə metafora, bəzən isə ruh üçün dərin səssizlikdir. Yəni ilhamı təkcə bir mənbəyə bağlamaq olmaz – onlar bir-birini tamamlayır və şeirdə sintezləşir.

 

— İnsan həyatının həqiqi dəyəri onun yaşadığı illərdə deyil, həmin illər ərzində nələr yaratdığı, kimlərin qəlbində iz buraxdığı ilə təzahür edir.Həyat qısadır, amma     mənalı yaşamaq onu əbədiləşdirir. Heç düşündünüzmü, bu günə qədər həyatı necə yaşadım deyə özünüzə sual verdinizmi?

 

Mən belə sualları daim özümlə saxlayıram. Həyatın dəyərini illərin  sayı yox, qoyulan izlərin dəyəri ilə ölçürəm. Elm, müəllimlik, ədəbiyyat və ailə - bunlar mənim üçün tarix olan fəaliyyətlərdir. 

 

— İnsanlar var ki, hər şeyə sahib olmaq istəyirlər, sanki ömürləri hər şeyə sahib çıxmaq üçün yetərlidir. Sizə verilmiş nemətlərə, imkanlara nə dərəcədə sahib çıxa bildiniz?

 

İmkanlar hər zaman tam olmayıb, amma mən verilən fürsətləri işlətməyə çalışmışam: elmi tədqiqatlar, nəşrlər, publisistik fəaliyyət və şeir. Xüsusilə uşaq ədəbiyyatı, mətbuat tarixi, Cənubi Azərbaycan və Qarabağ mövzusu istiqamətində çalışıb müəyyən nəticələr əldə etmişəm; bu işi mən bir öhdəlik, milli ruhu qorumaq işi saymışam.

 

     — Elm və elmlə yaşamaq üçün bizə səbri lazımdır, çünki o, dağıtdığı illüziyaları heç nə bərpa edə bilməz. Xüsusən də elmə əməl edib yaşamaq çox çətin bir işdir. Sizin fikrinizcə, elmin yükünü daşıyıb yaşamaq hansı məsuliyyətləri tələb edir?

 

Elm – obyektivlik, dəqiqlik və etik məsuliyyət tələb edir.

 Elm həmçinin ictimai məsuliyyət daşıyır: əldə olunan biliklər cəmiyyətə, gənc nəslə ötürülməlidir. Bu yolda səbr, təvazökarlıq və davamlı peşəkarlıq labüddür.

 

— “Uşaq ədəbiyyatı” üzrə apardığınız elmi işlərdə hansı nəticəyə gəldiniz: uşaq ədəbiyyatı milli ruhun gələcəyini formalaşdırmaqda hansı rolu oynayır?

 

Uşaq ədəbiyyatı milli ruhun erkən inkişafına təsir edən əsas amildir. Uşaqlara verilən ilk obrazlar, dəyərlər, dil və hekayələr onların milli şüurunun təməlini qoyur. Mənim tədqiqatlarımda da göstərilmişdir ki, uşaq ədəbiyyatı – dil, mədəni dəyərlər və tarixi yaddaşın ötürülməsi üçün strateji sahədir; bu səbəbdən də uşaq ədəbiyyatına xüsusi diqqət lazımdır.

 

— Publisistika və mətbuat tarixi üzrə də elmi iş aparırsınız. Sizcə, indiki dövr jurnalistikası klassik publisistikaya nisbətən nə qədər məsuliyyətli və ya təhlükəlidir?

 

Klassik publisistika ideal olaraq məsuliyyət və obyektivliyin əsas olduğu bir sahədir.  Müasir jurnalistika isə sürətli informasiya axını, kommersiya və qısamüddətli sensasiya təzyiqləri ilə üz-üzədir.

Bu dəyişiklik bəzən məsuliyyəti zəiflədə və məzmunun səviyyəsini aşağı sala bilər. Lakin peşəkar və etik mediada hələ də klassik publisistikanın prinsiplərini qoruyanlar var.

 AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda müdiri olduğum Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsi milli mətbuatımızın araşdırılması, yeni elmi nailiyyətlərin əldə olunması istiqamətində uğurlara imza atıb. Şöbəmizin uğurlarından biri akademik İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi ilə çapa hazırladığımız “Molla Nəsrəddin” ensiklopediyası (Ədəbiyyat institutunun ilk ensiklopediyası) ilk dəfə nəşr olunub. Şöbə əməkdaşı filologiya elmləri doktoru, dosent Gülbəniz Babayevanın 2020-ci ildə çapdan çıxan "Molla Nəsrəddin və milli ədəbi dəyərlər" adlı monoqrafiyası böyük realist sənətkarın - Cəlil Məmmədquluzadənin 150 illik yubileyinə həsr edilmişdir. Həmçinin Vüqar Əhmədin "Azərbaycan uşaq mətbuatında (1906-1920) rus ədəbiyyatı məsələləri", Rauf Sadıxovun "Sənətin izi ilə", Elçin Mehrəliyevin "Multikultural mühit və ədəbiyyat", Dilbər Rzayeva ilə Vüqar Əhmədin birgə hazırladıqları "Arı", "Mirat", "Məşəl", "Kəlniyyət" jurnallarının transfoneliterasiyası, zəngin məlumat bazası olan biblioqrafiyası tərtib edilərək ilk dəfə nəşr olunmuşdur. Elmi işçi Leyla Məmmədovanın "Müasir Azərbaycanda nəşriyyat işi" adlı monoqrafiyası işıq üzü görüb. 

 

— Bu gün poeziya cəmiyyətin hansı ehtiyacına daha çox cavab verir  mənəvi təsəlli, ictimai mübarizə, fəlsəfi axtarış, yoxsa şəxsi izhar?

 

Poeziya müxtəlif ehtiyacları ödəyir: mənəvi təsəlli verə, ictimai-siyasi arqumentdə səs ola, fəlsəfi suallar qaldıra və şəxsi duyğuları ifadə edə bilər.

Hər dövr poeziyası öz kontekstinə görə bu funksiyalardan birini və ya bir neçəsini daha çox üzə çıxarır. Ən əlverişli şeir o şeirdir ki, oxucuda həm daxili rezonans yaradır, həm də düşünməyə sövq edir.

 

— Azərbaycan poeziyası tarixində Nizami, Xaqani, Füzuli kimi dahilar var ki, onların irsindən müasir şairlər necə istifadə edirlər, onları yetərincə öyrənirlərmi?

 

Böyük klassiklərdən öyrənmək vacibdir – onların estetik, fəlsəfi və dil imkanları müasir poetikaya zəngin resurs verir. Azərbaycanda bir çox müasir şair klassik irsdən faydalanır, lakin buna həm dərin öyrənmə, həm də yaradıcı transformasiya lazımdır.

Mənim müşahidəmə görə, klassiklərin dərindən təhlili hələ də aktualdır və çoxları bu irsi yeni məna qatları ilə işləyir.

 

AZƏRBAYCAN

 

Yağmurludur qışım, yazım,

Qəmli çalır telli sazım,

Bayrağımdı canamazım.

Həm gülərdi, həm ağlayan,

Azərbaycan, Azərbaycan.

 

Biz Məcnunuq,osa Leyli,

Ona saldıq mehri-meyli,

Həm Qüzeyli, həm Güneyli

Qarabağçın saç ağardan,

Azərbaycan, Azərbaycan.

 

Havalana-havalana,

Yol gedirəm Savalana,

Dua edib Yaradana.

Təbrizimə deyirəm:- Can!

Azərbaycan, Azərbaycan.

 

Savaşlarda yaralandı,

Torpaqları paraladı,

Iki yerə aralandı.

Bir olacaq görən haçan?

Azərbaycan, Azərbaycan.

 

Altmış milyon soydaşımız,

 Azər türkü qardaşımız,

 Ayrı düşüb göz yaşımız.

 Göydə Allah, yerdə “Quran”,

 Zəfər çaldın Azərbaycan.

 

— Şeirlərinizdə mənəvi axtarış, ruhi ucalıq hiss olunur. Sizin dünyagörüşünüzdə Rumi, Şəms Təbrizi, Nəsimi və yaxud Yəsəvi kimi sufilərin təsiri necədir?

 

Sufilərdən gələn mənəvi axtarış, daxili saflaşma və insana mərhəmət ideyaları mənim dünyagörüşümə təsir edib.

 Onların mətnlərindəki rəmzi dil və ruhi axtarışlar şeirimdə bəzən metaforik qatlar kimi görünür. Mənim üçün sufizmin ən qiymətli tərəfi insanın daxili    məsulliyyətinə və mənəviyyatın yüksəldilməsinə verdiyi önəmdir.

 

— Siz beynəlxalq elmi jurnallarda, konqreslərdə iştirak etmisiniz. Dünya ədəbiyyatının müxtəlif axınları içində Azərbaycan poeziyasının səsi necə eşidilir?

 

Azərbaycan poeziyası getdikcə daha çox beynəlxalq tədbirlərdə tanınır – xüsusən müasir mövzulara, milli motivlərə və tərcüməyə diqqət artır.

Mənim konqres və jurnallarda iştirakımdan göründüyü kimi, Azərbaycan poeziyası özünəməxsus səsi ilə tanınır və xaricdə maraq doğurur.

Bu gün elə əsərlər azdır ki, oxucuya zövq bəxş etsin, mənəvi  qida versin, həyatın mənası və insanın sirli dünyası haqqında düşünməyə dəvət etsin.

 

--XX–XXI əsr Azərbaycan poeziyası və nəsri nə ilə fərqlənir?

 

XX-XXI əsr milli-azadlıq, sosial və ideoloji çalxantılar dövrü olaraq ədəbi formaların çevikliyini tələb etdi; XXI əsr isə qloballaşma, yeni media və fərdi azadlıq kontekstində daha sehrli və çoxşaxəli ifadələr verir. Nəsrdə isə realist və modernist ənənələrdən postmodern, eksperimental texnikalara keçid müşahidə olunur. Hər iki dövrdə məzmun və forma dialoqu ədəbi dilin zənginləşməsinə gətirib çıxarır.

 

--Bu gün də əbədiyyətdə qala biləcək əsərlər yaradılırmı?

 

Bəli. Hər dövrdə dərin insanlıq problemini, zamanın ruhunu və orijinal

estetik axtarışı əks etdirən əsərlər yaranır.

Ədəbiyyata düşmək üçün əsərdə həm forma, həm də məzmunun birgə dəyəri vacibdir.

 

  — Ustadlar haqqında yazmaq həm asandır, həm çətin. Asanlığı odur ki, onların yaradıcılıq yolu, dostları sizə yaxşı tanışdır. Ustazlarınız haqqında, onların sizin yaradıcılıq və həyat yolunuzda tutduğu yer barədə fikirlərinizi bölüşərdinizmi?

 

Mənim ustadlarım arasında həm klassiklər, həm də çağdaş alim və şairlər var. Onların dərsləri, tənqidləri və şəxsi münasibətləri mənə elmi metod və poetik zövq öyrədib. Hər bir ustad mənim həm yaradıcılıq, həm də pedaqoji fəaliyyətimdə iz qoyub – onlar mənim dünyagörüşümü zənginləşdiriblər.

A.Krılovun obrazlı ifadəsi ilə desək: “Tənqidçi bir əli ilə qüsuru göstərib, digəri ilə gözəlliyin başına tac qoyaraq zövqü cilalayır.” Professor və şair kimi hər hansı bir əsəri təhlil və tənqid edərkən hansı meyarlara əsaslanırsınız?

Əvvələcə mətnin estetik keyfiyyəti, dilin dəqiqliyi və ideya tutarlığına baxıram. Sonra kontekst: müəllifin niyyəti, tarixi-mədəni zəmin və janr qanunları nəzərə alınır. Tənqid həm konstruktiv, həm obyektiv olmalıdır – məqsəd əsəri məhv etmək deyil, onun potensialını ortaya çıxarmaqdır. Həmçinin akademik tələblər, mənbə və fakt yoxlaması mənim üçün vacibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.10.2025)