“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün sizlərə Tərcümə saatında Andrey Volosun “Çulisman” hekayəsiSeyfəddin Hüseynlinin tərcüməsində təqdim ediləcək.

 

 

TƏRCÜMƏ SAATI

 

 

Andrey Germanoviç Volos – nasir, şair, tərcüməçi. Rusiya Dövlət Mükafatına (2000), “Rus Bukeri”nə (2013) və başqa mükafatlara layiq görülüb.

1955-ci ildə Stalinabadda (indiki Düşənbə) geoloq ailəsində doğulub. Qubkin adına Moskva Neft-kimya və Qaz Sənayesi İnstitutunu geofizika ixtisası üzrə bitirib. Daşınmaz əmlak alqı-satqısı ilə məşğul olub, proqramçı işləyib. Tacik poeziyasından tərcümələr edib.

Ədəbi fəaliyyətə 1980-ci illərin sonlarında başlayıb. Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun professorudur.

“Xürrəmabad”, “Daşınmaz əmlak”, “Qalib”, “Satqın”, “Pəncruda qayıdış” və digər romanların müəllifidir. Tarixi roman, antiutopiya janrlarında yazır. Yaradıcılığında Orta Asiya mövzusu, onun dini mühitinin tarixi və müasir həyatı xüsusi yer tutur.

Tənqidçilərin fikrincə, “Volosun nəsrində realizm özünün ənənəvi formalarında təzahür tapır və nəhayətsiz yaşarılığını sübuta yetirir”.

 

  

Andrey VOLOS

 

ÇULIŞMAN

 

 

Boris Doroninə

 

On altı yaşım vardı, köhnə televizora əl gəzdirmək, yəni ekranda zəhlətökən cimciməyə səbəb olan nasazlığı aradan qaldırmaq fikrinə düşmüşdüm.

Qapağı açdım, çəhrayı və göy işıqlarla közərən lampalara bir müddət baxandan sonra əlimi onlardan birinə uzatdım...

Doktor Artamonova məni o qəfil işıqlanmadan dərhal sonra qərq olduğum qatı zülmətdən çəkib çıxara bilmişdi. Bir neçə ay mənə dilxorluq verən yüngülcə kəkələmə tədricən tamam düzəldi. Artıq yarım ildən sonra o hadisəni yalnız ovcumdakı şırıma görə xatırlayırdım. Yerinə gələn dərimin opal daşına bənzər qalın qatları yastılanan meduza görünüşü vermişdi ona.

Di gəl çox keçmədən yuxularıma bir şəhər girməyə başladı.

Möhkəm ağ daşdan tikilib, azca maili yamac boyu yayılıb. Şəhərin axırıncı evlərindən, daxmalarından, komalarından, yanmış otluqlarından, çəpərlərindən, budanmayan üzümlüklərindən sonra sıldırımlaşan dağı kollar, şam ağacları bürüyüb. Ondan o tərəfə uçurumlu qayalığın qorxunc bəyazlığı başlanır, nəhayət, nəzərləri zirvələrə doğru çəkirdi. Sentyabrın ortalarından martın sonlarına qədər oralar qarla örtülü olur, gün işığında bərq vururdu.

Yamac gah hamar, gah da pilləvari enən çıxıntılarla sahil xəttindəki pas rəngli qayalığa, gəmilərin və qayıqların sığınacağına çevrilmiş körfəzə qədər uzanıb gedirdi. Enişdəki çıxıntlarda sərt, xırda yarpaqlarının içəri tərəfi gümüşə çalan və küləkdə parıldayan ağaclar boy atmışdı. Qatranlı dibləri davamlı döyəcləyən dalğa, daşların arasında fışıldayır, selikli yosunları qamçı kimi sahilə çırpırdı.

Məxsusi bir plan olmadan düzülmüş evlərin arasındakı döngələri və dalanları saymasaq, şəhərdə yalnız iki enli küçə vardı. Birisi – ağ daş döşənmiş  küçə – amfiteatra qalxırdı. İkincisi lap çoxdan salınmışdı, büsbütün çala-çuxur idi, ucqara doğru isə tamamən daşlı, kələ-kötür bir yola çevrilirdi. Yol harasa ölkənin dərinliyinə uzanırdı. Səhər tezdən axşamdan xeyli keçənəcən o yolda gəmi ilə gətirilmiş mallarla dolu arabalar ağır-ağır cırıldayırdı.

Yuxumda görürdüm ki, o küçələri dolaşıram, təkərlərin cırıltısını eşidirəm, kəl arabalarını baxışımla ötürürəm, dənizə baxanda gözlərimi qıyıb əlimi alnıma dayayıram. Qəribəydi ki, o şəhərdə gerçək yaşayış məskəninə xas bütün keyfiyyətlər vardı və qətiyyən yuxulara məxsus dəyişkənlik sərgiləmirdi. Bu və ya digər küçəsindəki evlərdən hansınınsa yanından ötərkən əmin ola bilərdim ki, əgər yenidən bura yolum düşsə (bir neçə gün sonra, ya da elə növbəti gecə), həmin qənbərliyi, həmin döngələri, daş hasarlardan boy verən həmin meynələri, eyni evləri və sakinləri görərəm, yanlarından keçərkən onlardan kimsə başını tərpədərək, yaxud əlini qaldıraraq məni salamlayar. Mənim evim birincidə – imkanlılar küçəsində (hərçənd az qala lap axırında, amfiteatra yaxın, meydandan yeddi həyət arxada) idi.

Yuxumda bir qədər qarışıq, qəliz səslənən yad dildə sərbəst danışırdım, doğma ruscam isə yaddaşımdan silinmişdi.

Ayıldıqda qısa, amma sürətli bir əvəzləmə prosesi yaşadım: doğma və aydın olan nə vardısa, solur, boğuq uğultuya çevrilirdi; amma bu anadək haqqında heç bir təsəvvürüm olmayanlar isə bəndi dağıdan quduz sular kimi məni çulğayıb bütün məsamələrimə doldu. Bir saniyə sonra mən daha bircə kəlməni də xatırlamasam belə, heç olmasa bu yadımda qalmışdı ki, indicə onların hamısını bilirdim, ancaq saniyə ötüb keçdi və mən bunu unutdum.

Başımı yastıqdan qaldırdıqda harada olduğumu anlamaq üçün bəzən xeyli düşünməli olurdum. Öyrəşdiyim günəş, parlaq-mavi dəniz, qızmar ağ daşlar, kəllərin ləng yerişi, gəmi estakadalarının cırıltısı, anbarlardan sarı kisələri çiyinlərinə alıb daşıyan, dişləri ağara qalmış hambalların yalın ayaqlarının xəfif tappıltısı, qurudulan torların və çürüyən yosunların kəskin qoxusu – bütün bunları yağış çilənən şüşə, buludlu səmanın tutqun işığı, sönük lampacıq, ərinmiş marqarin iyi, mətbəxdə saplıca dınqıltısı və pəncərədən aşağıda sürət götürən trolleybusun boğuq uğultusu əvəzləyirdi...

Qalan hər bir xüsusda həyatımın axarı adi xətt üzrə dəyişirdi.

Məktəbi qurtarıb universitetin “fizfak”ına daxil oldum. Birinci kursun ardından tələbələri inşaat dəstəsinə götürmədilər, amma mənimki gətirdi: dəstə rəhbərlərindən biri aspirant Mişka Kozixin çıxdı, onun qardaşı Vitka ilə mən bir qrupda oxuyurduq. Vitka bircə kəlmə dedi, ondan sonra biz ay yarım Yaroslavldan aşağı sulama xəndəklərinin inşasında ağcaqanadlara yem olduq. Əvəzində pul qazanıb indi geniş bir səyahətə ümid bağlaya bilərdik.

Dostum nədənsə Asiyaya can atırdı, amma mən onu fikrindən daşındıra bildim. Dənizə üz tutduq. Üç həftə Krımdakı sahildə dolaşdıq, ardından Qafqaza keçdik. Pullarımız tez əridi. Meyvə yığır, vaqon boşaldır, qoca bir tatarın əlinin altında qamışdan həsir toxuyurduq, günlük qazancımız çıxırdı. Bu sahillərin tozlu, tüpürcəkli, pulgir, kurortlara xas qıymaz, cinayətə meyilli olması məni məyus etdi, yuxularımdakına bənzər heç nə görmədim.

O vaxtdan hər yayı səfərlərdə yola verirdim. Əvvəllər tətil vaxtıma düşürdü, sonralar məzuniyyətimə. Birinci arvadım mənim bu həvəsimi bölüşmədi, iki il sonra ayrıldıq. İkinci ilə səyahətdə tanış oldum. Altı il xoşbəxt yaşadıq, amma niyəsə övladımız olmadı. Yeddinci il əmin oldum ki, gələcəyə dair istənilən arzu, xəyal cərrah barmağının kiçicik bir hərəkətinə dəyməz. Yenidən yalqız qalanda elə yaşda deyildim ki, həyat tərzimi dəyişim. Yay gəldi, məzuniyyət götürdüm, çantama yüngül yatacaq, ağcaqanad əleyhinə məlhəm qoyub vağzala doğru addımladım.

Əsas məsələ turist kimi görünmək yox, hansısa ağır əməklə, istər-istəməz gah balıq təsərrüfatına, gah çay nəqliyyatına, hərdən soba işinə girişməklə, hərdən də sidr qozası toplamaqla ruzi qazanmaq idi. Bir ay sonra bambaşqa biri kimi qayıtdım və hələ uzun müddət gündəlik yaşam mənə qeyri-adi, qəribə gəldi. Dəniz kənarındakı şəhər yuxuma girsə də, səfərlərimin heç hansında onu xatırladacaq nəsə görmədim.

Altayda Pilipçukla tanış oldum: ağac oymaçısı idi. Ona şəyird durmaq istədim, ancaq Pilipçuk cavab verdi ki, heç adını da tutma, bu peşəni mənimsəmək üçün bir ay çox qısa müddətdir. Amma hər halda, biz dostlaşdıq və Pilipçuk məni yetmiş verst o yana, Teletskoye gölünün gözqamaşdıran aynasının lap qurtaracağına apardı. Buraya tökülən çay əvvəlcə xeyli boğulub qayaların darısqal aralığında qabarır, nəhayət, onların səthini təzyiqlə kəsib genişliyə çıxanda isə onun aramsız nəriltisi səngiyərək köksötürməni xatırladır və suyun üzərinə yayılırdı. Onun müdhiş, çaqqıltılı, gurultulu adını uzun müddət yadda saxlaya bilmədim, yalnız “talisman” kəlməsi ilə arasında uzaqdan bir səsləşmə tapandan sonra buna nail oldum.

Pilipçuk motorlu qayığı soyuqqanlı bir tərzdə çayyuxarı qovurdu. Bir saat sonra çayın çalxantılı mənsəbinə yan alıb qayığı qayalığa dartdıq, alətləri götürərək ağıl və dözümdə kölgəbalığıyla çəkişmək niyyətilə yuxarı qalxdıq. İrəli yeridim, axın məni – məcrası üstdəki çıxıntıdan süzülən su şırnağının zərbindən qaynayan – böyük bir hövzəyə apardı. Burada metryarımlıq bir belbalığının gurultulu axında iki dəfə az qala ən yuxarı nöqtəyəcən sıçradığını və təzyiqi dəf edə bilməyib quyruğunu suya çırpmaqla top nərəsinə bənzər səs çıxararaq geriyə aşdığını gördüm. Parıltılı heyvan üçüncü cəhddə, axır ki, özünü şəlalədən yuxarı ataraq gözdən itdi.

Pilipçuk yaxınlaşanda dedim, mənim üçün buradan qayıtdı yoxdur. O an buna inanırdım.

Təsəvvür edirdim ki, mənsəbin yaxınındakı çınqıllı adada məskunlaşaram. Motorlu qayıqda onun yanından keçmişdik. Bir zaman ada tamamən bəhrəsiz və yabanı imiş, ancaq Smirnov soyadlı bir adamın (deyilənə görə, onu bu sahillərə gəlib çıxmasına NKVD-nin cəngindən qurtulmaq istəyi səbəb olubmuş) avarlı qayıqla torpaq daşıyıb gətirməyə vaxtı və gücü çatıb, hərçənd münbit torpaq götürüləsi ən yaxın yerəcən olan məsafə əsla beş verstdən az deyilmiş. O, adada alma bağı salıb...

Burada ev tikə, qayıq sürə, altaylı qızla evlənə biləcəyimi xəyal edirdim. Qışda sidr doğra, yayda dağlara qalx... Ən yaxın sıldırımdan gölün bir vaxt monastır ucalan uzaq sahili görünürdü. İnəklər dağıdılmış evlərin yerindən qalxan otları yemirdilər, buradan – yuxarıdan monastırın qalıqları yer üzündən silinən keçmişin səliqəli çertyoju kimi görünürdü, belə baxanda o keçmişin indi ilə harada çulğaşdığını, indinin hansı məqamda gələcəyə calandığını, onların daimi və əsrarəngiz qovuşmalarının yuxu olub-olmadığını anlamaq mümkün deyildi.

İsti daşın üstündə oturub gözlərimi qıyaraq uzaqlara baxır, düşünürdüm ki, yəqin, başqalarının da ömrü yuxuya bənzəyir.

Vaxt axıb gedir, “qırmızılar” rahibləri boğurlar, yasavul Kayqorodovun kazakları “qırmızılar”ı, Qırmızı Ordunun yeni bölükləri də yasavul Kayqorodovun kazaklarını...

Gölün dibini tədqiq etməyə çalışan ekspedisiya uğursuzluqla bitir: qaranlıq buz təbəqəsini yenicə keçən dalğıc dərhal xəbərdarlıq bağını dartıb titrətməyə başlayır, tez-tələsik yuxarı çəkilib lupa gözlüklü dəbilqəsinin nəfəskəsən ağırlığından qurtulan kimi də (təkrar dalmağı qətiyyətlə rədd edərək) hay-küylə söyləyir ki, bəs onlar hamısı buzlu dərinlikdə eləcə də qalıblar: qüssəli atlar, qara cübbəli rahiblər, uzunətək şinelli kazaklar, donmuş “budyonovka”lı qırmızı qvardiyaçılar...

– Yaxşı, ekskursant, bəsdir səninki, – Pilipçuk hörüldədi. – Gedək, qaranlıq düşür.

Uşaqlıqdan mənə əzab verən yuxularım, ağ daşdan tikilmiş şəhər, bütün vurnuxmalarımın ətraf aləmdə onun inikasını tapmaq cəhdi olması, yuxularımda məni əhatə edən şaqraq, yaşam dolu səslərin eynisini yalnız burada – Çulışmanda eşitməyim barədə danışmaq istəyirdim ona. Burada şəhər olmasa da, onu əvəz edə biləcək nəsə vardı. Mən qızılüzgəc balıqların büllur şəlalələrdən uçduğu diyarda qalmaq istəyirdim.

Amma qalmadım və qatarda mənə belə gəldi ki, səyahətlərə marağım qeyb olub.

Doğma şəhərdə yağışla, bir də telefon zəngləri ilə qarşılandım. Katibə sözarası xəbər verdi ki, sabaha kafedra iclası qərarlaşdırılıb.

Bütün bunlar nəsə mənasız gəlirdi, əvvəllər hər qayıdanda özümlə gətirdiyim fərəh, sərbəstlik, sinədolusu saf nəfəs əvəzinə, indi çantamı yerbəyer edərkən məchul bir qüssə duyurdum.

Uzanmışdım, yerimdə eşələnir, yata bilmirdim. Nəhayət, pəncərənin altından sonuncu trolleybus ötüb keçəndə küləyin alma ağacının yarpaqlarında səslənişini eşitdim. Sonra da hansısa başqa bir səsə dikəlib yataqda oturdum.

Pəncərədən sübhün həlim işığı süzülür, həyətdən üzüm çardağındakı yarpaqların xışıltısı gəlir, qumru coşqunluqla ötürdü.

Əsnəyib sifətimi ovuşdurdum, qalxıb əynimə rahat bir ev paltarı aldım. Vannanın dibində azca su qalmışdı. Acığımdan dolçanı danqıldadaraq birtəhər yuyundum. Amma səhər yeməyim yerbəyer idi. Sərt qabığını soyub ilıq yumurtanı ləzzətlə yedim, üstündən də xiyar, dörd-beş dənə zeytun.

Məhəllə öz sakit səhər həyatını yaşayırdı. Qadınlara məxsus hissədən səslər gəlirdi. Timon kötüyün üstündə oturub qamqalaq qırırdı.

Qocanı axşamdan evə su daşımadığına görə danlamaq, üstəlik, atamdan onu başqalarına sırımasını  – bax onda, dəyənəklə döyəclənəndə peşman olar! – xahiş edəcəyimlə hədələmək istədimsə də, onun arıq, donqar kürəyini görəndə hirsimdən tüpürüb həyət qapısına yönəldim.

Həyətdən çıxıb dolanbac, qənbər döşənmiş küçədə, ağ daşdan hörülmüş, arxasında budaqlar və damlar görünən hasarların yanı ilə üzüaşağı addımladım.

Nahamar balıqqulağı çanağa ağzından su fışqıran mərmər aslan başının yanından sağa döndüm, elə həmin andaca dənizin parıltısı üzümə vurdu, gözlərimi qıymalı, əlimi alnıma dayamalı oldum.

Firuzəyi səthdə balıqçı qayıqlarının paxlanı andıran qaraltısı görünürdü. Onlardan xeyli arxada köpüyə bənzər yelkən dumana qarışıb yox olmaqdaydı.

Mininci (ya da yüz mininci) dəfə fikrimdən keçdi ki, atamın bağışladığı üzümlüyün yarısını satım, bəlkə? O pulla bir gəmiyə şərik duraram. Yaxud elə təkbaşına alaram. Başqa bir tərəfdən, heç üzümlük də xeyirsiz deyildi. Qocaman meynələr məhsuldarlığı, salxımları isə şirinliyi və ətri ilə o ətrafda ad çıxarmışdı. Di gəl torpaq adamı bir yerə bağlayır, gəmi isə səyahətlərə imkan açır!

Şərq hamamının qabağında bir neçə nəfər zər atırdı. Ucuzdan atırdılar, heç zər də yaxşı vermirdi. Premen gəlcək mən uduzduğum cüzi məbləği verib qırağa çəkildim. Hamamın divarının dibindəki daş skamyada oturduq. Gün xeyli qalxsa da, kölgə sərin idi, dənizdən isə təmiz oktyabr küləyi əsirdi. Uzaqdakı sərt yamacda zeytun ağacları yellənib parıldaşırdı.

– Elə hey düşünürəm, – dedim, –  üzümlüyün yarısını satımmı? Yaxşı pul verən var.

– Kimdir?

– Bir nəfər... Larosadandır, – candərdi cavab verdim.

Premen başını buladı.

       – Bunun vaxtı deyil, – barmaqlarını darta-darta dedi, onlardan bəziləri şıqqıldadı. – Epes öz gəmilərindən ikisini satır.

Bu mənim üçün tamam gözlənilməz oldu. Varlı Epes sanballı bir duz alverçisi idi, üstəlik, xırda-para, nə gəlsə, alıb-satırdı, il uzunu dənizdə dolaşan yeddi böyük gəmisi vardı.

– Belədir də, həyat dəyişkəndir, – Premen yumruqlarını yığıb-açaraq nəsihətamiz tərzdə söylədi. – Torpaq qiymətlidir indi. Dənizdə ticarətə isə quldurların ucbatından etibar yoxdur. İpiqırıqlar yaman çoxalıb, hər cürü var...

Könülsüz halda başımı tərpətdim.

– Bunların hamısı torpağın bahalaşmasındandır, – Premen köks ötürdü. – Torpaq bahalaşdıqca həyat da bahalaşır. İnsanlar əllərində olanı satırlar. Bəs sonra hara? Böyük yola.

– Bu da düzdür...

Bir ara susduq.

– Yeni məbədə heykəllər gətiriblər, görmüsən? – o, bir ovcuna ağ çınqıl ataraq soruşdu.

– Gətiriblər artıq?

– Hə də. Mən dünən gedib baxdım. Dəhşət, biabırçılıq... Deyirlər, kimsə onlardan əməlli-başlı pul qazanıb...

– Qaydası belədir...

Susduq. Premen köks ötürərək çınqılı kənara tulladı.

– Bu il babat çaxırım oldu, – qəfil söz saldı.

– Hə? – nəzakət xatirinə maraqlandım. Onun üzümlüyü çox da yaxşı deyildi.

– Bəs nə! – Premen dirçəldi. – Əladır! Getdik!

Mən günəşə baxdım.

– Düzünü desəm, mən istərdim hələ...

– Yaxşı görək sən də! Dadına baxaq, vəssalam. Hə?

Köks ötürüb razılaşdım.

Döngəni burulub ikinci yola çıxdıq, “çər dəymiş kəlləri, lənətə gəlmiş arabaları, ömrümüzü gödəldən tozu” birağızdan yamanladıq və yenidən – son ucu Premenin kölgəli həyətinin darvazası olan – döngəyə burulduq.

Mən hələ axıracan içməmiş, Premen səbirsizliklə masaya  yanaşıb soruşdu:

– Hə, necədir?

Tərəddüd içində ağzımı marçıldatdım.

– İç, iç sən, – Premen məni ürəkləndirib yenidən kuzəni götürdü, – babat çaxırdır, hə?

Və piyalələri bir də doldurdu.

Xəfif külək başımızın üstündəki qızılı yarpaqları xışıltıyla titrədirdi.

Çaxır bir az turşumuşdu.

– Hə-ə-ə, – kəlməni uzatdım. – Bu yay bir qədər rütubətli keçdi.

– Orası elədir, – Premen razılaşdı. – Ancaq yenə də çaxır babatdır, hə?

Axıracan içib dodaqlarımı sildim. Xətrinə dəymək istəmirdim onun.

– Babatdır, – başımla təsdiqlədim. – Payız isə görürsən, quraq keçir.

– Həddən artıq, – Premen dərindən nəfəs aldı. – Səndə, bilirəm də, həmişə məhsul bol olur...

Çiyinlərimi çəkib çaxırın kuzədən necə süzüldüyünə baxdım.

      – Hə, adətən, yaxşı olur... Amma yenə də üzümlüyün yarısını əldən çıxarmaq istərdim...

Premen hıqqıldadı.

– Dediyini deyirsən elə... Əlbəttə, öz işindir. Amma gör mən nə deyirəm sənə: Epes bu yolda qabıq qoyub. Gəmilərini nəyə görə satır ki?

Qızılı maye yenə piyalələrdə bərq vurdu.

Premen pendir-çörəyi irəli sürüşdürdü.

– Axı gəmiylə üzmək olar, – dedim, – başa düşürsən? Səyahətə çıxmaq yəni...

– Səyahətə çıxmaq? Hara? – təəccüblə soruşdu. – Niyə?

Məni gülmək tutdu. Səfehsən, Premen, səfeh!..

Yəqin ki, çaxır az-maz beynimə vurmuşdu, hər halda. Uşaqlıqdan bəri nəsə qəribə, qorxunc, dəlitərsinə – gerçək həyatla heç bir bağlılığı olmayan – yuxuların mənə əzab verməsindən söz açmaq istəyirdim: gölün yasəməniyə çalan dibi, gicbəsər dalğıcın bir anda qanını donduran buzlu dərinliklər, gömgöy dağların zalım günəşin altındakı amansız cilvələri... qara buludlarda çaxan bəyaz şimşəklər... naməlum bir adada səssiz-səmirsiz ev... alma bağı... və çay, boş nərilti ilə darısqal yarğanlardan sıyrılan çay!

Çaxır dar lüləkdən süzülüb boşaldıqca astadan qül-qül edirdi.

– Çulışman, – haradansa dilimə gələn bu kəlməni mızıldadım.

– Nə deyirsən? – Premen yenə sual verdi.

Gözlərimi qırpıb aydın seçilməməsi üzündən faydasız olan görüntüdən qurtulmaq üçün əlimi gicgahıma apardım.

– Deyirəm... babat çaxırdır, deyirəm... Hətta çox yaxşı çıxıb bu çaxır...

Və üzümü turşudaraq, nəsə yandırıbmış kimi, qəfil göynərti qopan sağ ovcumu ovxalamağa başladım.

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.08.2025)