Rəqsanə Babayeva, rejissor, yazıçı, “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

“Qarabağ ədəbiyyatı: Zəfərdən sonra yaranan ruhun poetikası” mövzusu bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında ən həssas və məsuliyyətli sahələrdən biridir. Qarabağ mövzusu artıq yalnız bir torpaq deyil – tarixdir, ağrıdır, yaddaşdır və Zəfərdir. Bu Zəfəri necə yazmaq, necə qorumaq və nəyə çevirmək məsələsi isə ciddi ədəbi məsuliyyət tələb edir.

Qarabağ – təkcə coğrafi anlayış deyil.

Bu adın içində tarix var, torpaq var, şəhid qanı var, qürur var, qayıdış var, susqun illər və danışan Zəfər var.

Və bu qədər hiss, bu qədər təlatüm, bu qədər mənəvi yük ədəbiyyata çevrilməsə, xalqın yaddaşında tam oturuşmaz.

Azərbaycan ədəbiyyatı hər zaman xalqın tarixini yazıb. İşgala ağlamışdı, indi Zəfəri necə yazır? Bu sualın cavabı hələ də axtarışdadır. Çünki Zəfər yaşanıb, amma onun ədəbiyyatdakı təzahürü – hələ tam formalaşmayıb.

Zəfərin sükutu və ya yazılmamış qəhrəmanlıq

Ədəbiyyatçılarımız illər boyu Qarabağ həsrətindən yazdı. “Torpağı olmayan xalqın şairi də susar” deyənlər oldu. Amma bu gün artıq torpaq var. Bəs indi nə baş verir?

Zəfərdən sonra yazılan əsərlərin çoxu birbaşa emosiya yüklü, tez-tez patriotik şüarlarla dolu, amma ədəbi cəhətdən yetkinliyi olmayan yazılardır. Bu, təbiidir – çünki emosiyalar təzədir, hələ soyumayıb. Amma ədəbiyyat emosiya yox, bədii dərinlik tələb edir.

Qarabağ ədəbiyyatının bugünkü mərhələsi – emosiyadan məna yaratmaq dövrüdür.

Yeni poeziya dalğası: Hissdən düşüncəyə

Gənc şairlər Qarabağ mövzusunu daha çox daxili qayıdış, itirilmiş uşaqlıq, kökə bağlılıq motivləri ilə təqdim edirlər. Bu, müsbət haldır. Qarabağ – yalnız bir döyüş sahəsi deyil, insanın özünə dönməsidir.

Lakin bəzi şeirlərdə və nəsr əsərlərində quruluq, süni qəhrəmanlıq və şablonluq da müşahidə olunur. Bu isə oxucuda real hiss yaratmır. Zəfəri hiss etdirmək üçün şüar yox, həqiqət, yük yox, yaşantı lazımdır.

Ədəbi mətn oxucunu düşündürməlidir ki, "mənim də bu Zəfərdə payım var, mən də bu tarixin bir parçasıyam." Bunun üçün isə daha çox insan taleyi, daha çox canlı obrazlar, daha çox ədəbi cəsarət lazımdır.

Qarabağ obrazı: torpaqdan insana keçid

Əvvəllər Qarabağ ədəbi mətnlərdə torpaq kimi, dağ kimi, bulaq kimi təsvir olunurdu. İndi isə Qarabağ – bir insan obrazı kimi təqdim edilməlidir. Qayıdan kəndli, evinin yerində xarabalıq tapan ana, müharibədən qayıdan qazinin psixologiyası, uşaqlığını tikanlı məftillər arxasında qoyan nəslin böyüməsi – bu mövzular ədəbiyyatda yetərincə yoxdur.

Biz Qarabağı sadəcə qələbə ilə deyil, insanın gözü ilə yazmalıyıq. Bəlkə də bir şairin içindəki susqunluq, bir yazıçının ağrılı obrazı bu gün bizə 100 şüardan daha güclü təsir edər.

Ədəbiyyat siyasət yox, yaddaşdır

Qarabağ ədəbiyyatı bəzən istənilir ki, tərbiyəvi və təbliğat xarakteri daşısın. Bəli, bu da lazımdır. Amma ədəbiyyat təbliğatdan çox tarixi sənədləşdirmədir. Yazıçı xalqın yaşadıqlarını sənət dili ilə gələcəyə çatdırmalıdır.

Əgər bu gün yazılan romanlar, şeirlər və dram əsərləri gələcək nəsillərə "Zəfərin ruhu belə idi" dedizdirə bilməyəcəksə – onda biz sadəcə hadisəni qeyd etmiş olacağıq, hiss etdirmədən keçmişi təqdim etmiş olacağıq.

Yenidən dirçələn folklor və milli yaddaş

Qarabağla bağlı xalq dastanlarının, bayatılarının, ağıların ədəbiyyata gətirilməsi də son dövrlərdə diqqət çəkir. Bu, milli poetik yaddaşın yenilənməsi deməkdir.

Xalq arasında dolaşan "Şuşa yuxusu", "Laçının səsi", "Xarıbülbül əfsanəsi" kimi motivlər, əfsanə formaları, hətta ağızdan-ağıza yayılan müasir bayatılar – yazılı ədəbiyyata inteqrasiya olunmalıdır.

Qarabağ təkcə qələbə məkanı deyil, mədəniyyət beşiyidir. Bu beşikdən yeni poeziya doğmalıdır – süni yox, təbii.

Zəfəri yaşadan yazıçılar yetişirmi?

Ədəbiyyat təkcə tarixə reaksiya vermir, onu dəyərə çevirir. Zəfər ədəbiyyatını yazmaq üçün həm müharibəni hiss etmiş, həm də bədii məsuliyyət daşıyan qələm sahibləri yetişməlidir.

Bugünkü yazıçılar və şairlər dil və düşüncə baxımından bu Zəfəri gələcək nəslə necə təqdim edəcəklər? Bu, həm sual, həm də çağırışdır.

 Zəfər – məğrurluq və borcdur

Zəfər – Yalnız şüar üçün deyil, təfəkkür üçün də istifadə olunmalıdır. Qarabağ ədəbiyyatı bu qələbəni xatirə yox, ibrət, qürur həmçinin məsuliyyət kimi təqdim edərsə – gələcək nəsil bu tarixi daha yaxşı anlayacaq.

Zəfəri yaşamaq kifayət deyil – onu yazmaq, qorumaq və ötürmək lazımdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.08.2025)