Şəhla Rəvan,
Cəlilabad rayon Göytəpə şəhər şəhid Vasif Hüseynov adına 2 N-li ümumtəhsil tam orta məktəbnin direktoru, filoloq, ədəbi təhlilçi və tənqidçi, şair. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Azərbaycanın Xalq şairi mərhum Bəxtiyar Vahabzadənin (1925-2009) xatirəsini əziz tutmaq və 100 illik yubileyinə ədəbi töhfə olaraq onun poeziya nümunələrindən biri barədə qısa ədəbi təhlillərimi qələmə almaq və onu B.Vahabzadə poeziyasının heyranları ilə bölüşmək istəyirəm...
MƏN TÜRKƏM
Sən bizi aldatdın illərdən bəri,
Mən çərxi-fələkdən dərs götürmüşəm.
Özgə anasından süd əmənləri
Özgə qulluğunda duran görmüşəm.
Bəsdir dözdüyümüz ölümdən betər,
Köhnə bazardakı köhnə nırxa.
Milləti yüz yerə caladın, yetər,
Yüz arxın suyunu qatma bir arxa.
Əslimi, nəslimi tanıyıram mən,
Qarışıq deyiləm, özümdən hürkəm.
Sən kimsən, sən nəsən, özün bilərsən,
Mən ilk qaynağımdan türk oğlu türkəm!
Sübutdur, dəlildir, ağlın qibləsi,
Dəyişə bilərsən ağlımı ancaq.
Canım çıxanadək qəlbimin səsi,
"Türkəm" - gerçəyini pıçıldayacaq.
Bəxtiyar Vahabzadə
Şeirin təhlili:
Bəxtiyar Vahabzadənin "Mən türkəm" şeiri Azərbaycan ədəbiyyatında milli ruhu, kimliyi və mübarizliyi təcəssüm etdirən qüdrətli əsərlərdəndir. Hər bir misrası dərin məna və hisslərlə yüklənmiş bu şeir bir millətin özünüdərk və dirəniş mübarizəsini əks etdirir. Gəlin, şeirin hər misrasını ayrı-ayrılıqda təhlil edək:
Birinci bənd:
"Sən bizi aldatdın illərdən bəri"
Bu misra xarici qüvvələrin yaxud daxili düşmənlərin milləti uzun illər boyu aldadıb, zülm altında saxladığına işarə edir. Bu, millətin tarixi məğlubiyyətlərinə, hüquqlarının tapdanmasına qarşı səslənən bir etirazdır.
Mən çərxi-fələkdən dərs...
Burada "çərxi-fələk" həyatın çətinlikləri, taleyin gətirdiyi sınaqlar mənasındadır. Şair millətin bu sınaqlardan dərs çıxardığını, təcrübə qazandığını və artıq keçmiş səhvləri təkrarlamayacağını ifadə edir. Bu xalqın müdrikliyini və ayıq-sayıqlığını göstərir.
"Özgə anasından süd əmənləri"
Bu misra öz millətinə xəyanət edən, milli maraqları kənara qoyub yad ideologiyalara, yad qüvvələrə xidmət edən şəxslərə işarədir. Burada "Özgə anasından süd əmənlər" deyərkən onların öz köklərindən qopduqları və yadlaşdıqları vurğulanır.
"Özgə qulluğunda duran görmüşəm"
Əvvəlki misranın davamı olaraq, bu misra həmin xəyanətkarların başqalarına qulluq etdiklərini, yəni onların əlində alətə çevrildiklərini bəyan edir.
Şair bu misralarla millətə satqınlardan təmizlənmək və öz müqəddəratını özü həll etmək çağırışı edir.
İkinci bənd:
"Bəsdir dözdüyümüz ölümdən betər"
Millətin yaşadığı acıların, zülmün artıq dözülməz həddə çatdığını, ölümün özündən daha ağır olduğunu ifadə edir. Bu misra mövcud vəziyyətə qarşı üsyanın və dirənişin başlanğıcıdır.
"Köhnə bazardakı köhnə nırxa"
"Köhnə nırx" ifadəsi, millətin dəyərinin ucuz tutulmasına, onun maraqlarının əhəmiyyətsiz sayılmasına, tarixi ədalətsizliklərə və köhnə, ziyanverici stereotiplərə işarədir. Millət artıq bu dəyərsizliyə razı deyil.
"Milləti yüz yerə caladın, yetər,"
Bu misra milləti parçalamağa, birliyini pozmağa, onu zəiflətməyə yönəlmiş cəhdlərə qarşı kəskin etirazdır. Tarixdə millətin başına gətirilən parçalanmalar, torpaq itkiləri, müxtəlif ideologiyalarla bölünmələr bu misrada öz əksini tapır.
"Yüz arxın suyunu qatma bir arxa"
Bu bənzətmə fərqli düşüncələrin, mədəniyyətlərin və ya maraqların bir-birinə qarışdırılaraq milli birliyin, milli kimliyin pozulmasına qarşı xəbərdarlıqdır. Şair milli vahidliyin qorunmasının vacibliyini vurğulayır.
Üçüncü bənd:
"Əslimi, nəslimi tanıyıram mən"
Bu misra şairin öz köklərinə, mənşəyinə, milli mənsubiyyətinə dərindən bağlı olduğunu və ondan heç vaxt imtina etməyəcəyini göstərir. Bu özünüdərkin və milli qürurun təməlidir.
"Qarışıq deyiləm, özümdən hürkəm"
"Qarışıq deyiləm" ifadəsi milli kimliyin təmizliyini, saflığını və hər hansı yad ünsürlərlə çirklənmədiyini vurğulayır. "Özümdən hürkəm" ifadəsi isə özünün gücündən, öz kimliyinin böyüklüyündən duyulan heyrəti və ya onun gətirdiyi məsuliyyəti ifadə edir.
"Sən kimsən, sən nəsən, özün bilərsən"
Şair öz kimliyinin sarsılmazlığını vurğulamaqla yanaşı qarşı tərəfin kimliyinə əhəmiyyət vermədiyini, onun özünü təyin etməsinin də öz işi olduğunu bildirir. Bu, bir növ, xarici təsirləri rədd etmək və öz dəyərini ifadə etməkdir.
"Mən ilk qaynağımdan türk oğlu türkəm"
Bu misra şeirin ən qüdrətli və əsas hissəsidir. Şair öz kimliyini açıq şəkildə türk olaraq bəyan edir. "İlk qaynağımdan" ifadəsi bu kimliyin qədimliyini, köklərinin dərində olduğunu və heç bir sonrakı təsirə məruz qalmadığını vurğulayır. Bu da milli qürurun zirvəsidir.
Dördüncü bənd:
"Sübutdur, dəlildir, ağlın qibləsi"
Şair türk olmaq həqiqətinin həm elmi, həm də mənəvi baxımdan sübut olunmuş, təkzibedilməz bir gerçəklik olduğunu vurğulayır. Bu kimlik doğru yolu göstərən, insanı hədəfə aparan bir "qiblə" kimidir.
"Dəyişə bilərsən ağlımı ancaq"
Bu misra fiziki varlığın məhv edilə biləcəyini, lakin milli kimliyin, ruhun, şüurun dəyişdirilməsinin qeyri-mümkün olduğunu ifadə edir. Bu millətin mənəvi gücünün və dirənişinin göstəricisidir.
"Canım çıxanadək qəlbimin səsi"
Şair türk olmaq hissinin onun canı ilə bir olduğunu, həyatının son anına qədər onunla qalacağını bildirir. Bu, milli kimliyin fərdin ən dərin qatlarda yaşadığı bir həqiqət olduğunu vurğulayır.
"Türkəm-gerçəyini pıçıldayacaq."
Bu misra milli mənsubiyyətin sadəcə bir söz deyil, hər bir fərdin qanında, ruhunda yaşayan bir həqiqət olduğunu göstərir. Hətta ən çətin anlarda belə qəlbin dərindən pıçıldadığı "Türkəm" sözü bu kimliyin əbədiyyətini və sarsılmazlığını təsdiq edir.
Bəxtiyar Vahabzadə bu şeirlə Azərbaycan xalqının milli kimliyini, mübariz ruhunu və tarixi sınaqlardan çıxardığı dərsləri bədii şəkildə ifadə etmişdir. "Mən türkəm" şeiri milli qürur və özünüdərk simvoluna çevrilmişdir.
Şeirin nəticəsi və bədii xüsusiyyətləri:
Bəxtiyar Vahabzadənin "Mən türkəm" şeiri məzmununun dərinliyi ilə yanaşı zəngin bədii xüsusiyyətlərə malikdir ki, bu da onu daha təsirli və yadda qalan edir.
Şeir milli ruhu və qüruru ifadə edərkən, dilin və bədii vasitələrin gücündən ustalıqla istifadə edir.
Bədii xüsusiyyətləri:
Şeirin bədii xüsusiyyətləri barədə aşağıdakıları sadalamaq olar:
1. Dramatik monoloq və bir-başa müraciət;
Şeir dramatik bir monoloq şəklində qurulmuşdur. Şair sanki bir-başa "sən" dediyi bir qüvvəyə (tarixi haqsızlıqlara, düşmən qüvvələrə, xəyanətkarlara və ya ümumilikdə zülmə) müraciət edir. Bu, oxucuda güclü bir dialoq hissi yaradır və şeirin təsirini artırır. Birbaşa müraciət ("Sən bizi aldatdın") emosional gərginliyi artırır.
2. Sadə və aydın dil;
Vahabzadə mürəkkəb söz oyunlarından və çətin anlaşılacaq ifadələrdən qaçır. Dil olduqca sadə, aydın və xəlqidir. Bu şeirin geniş kütlələr tərəfindən asanlıqla qəbul edilməsini və milli hissləri daha effektiv şəkildə çatdırılmasını təmin edir.
3. Hisslərə yönəlmə və emosionallıq;
Şeir boyu güclü emosional yüklənmə hiss olunur. Acı, qəzəb, üsyan, qürur, inam kimi hisslər ardıcıllıqla bir-birini əvəz edir. "Bəsdir dözdüyümüz ölümdən betər" və "Canım çıxanadək qəlbimin səsi" kimi misralar bu emosionallığın bariz nümunəsidir.
4. Bənzətmə və metaforlar;
"Çərxi fələk": Həyatın enişli-yoxuşlu yolları, taleyin sınaqları üçün istifadə olunan klassik bir metafor. Şair bununla millətin tarixi təcrübələrindən dərs aldığını bildirir.
"Özgə anasından süd əmənlər": Milli dəyərlərə xəyanət edən, öz millətindən uzaq düşmüş yad qüvvələrə xidmət edən şəxslər üçün istifadə olunan kəskin bir bənzətmə. Bu onların milli kimlikdən qopduğunu vurğulayır.
"Köhnə bazardakı köhnə nırx": Millətin dəyərinin ucuz tutulmasına, ona layiq olmayan qiymətin verilməsinə qarşı bir metafor.
"Yüz arxın suyunu qatma bir arxa": Milli birliyin pozulmasına, fərqli maraqların vahid məqsədə qarışdırılmasına qarşı xəbərdarlıq edən gözəl bir bənzətmə.
"Ağlın qibləsi": Milli kimliyin və həqiqətin doğru yolu, yolgöstərəni olduğunu ifadə edən metaforik bir ifadə.
5. Təkrarlar və nida cümlələri;
"Mən türkəm!" ifadəsinin şeirin sonunda vurğulanması və təkrarlanması milli kimliyin təsdiqini daha da gücləndirir.
"Bəsdir dözdüyümüz...", "yetər" və "Mən ilk qaynağımdan türk oğlu türkəm!" kimi nida cümlələri şeirə emosional gərginlik, qətiyyət və çağırış ruhu qatır.
6. Ritm və Qafiyə;
Şeir ənənəvi Azərbaycan şeir quruluşuna uyğun olaraq əruz və ya heca vəzninin müəyyən ritmik xüsusiyyətlərini daşıyır. Qafiyə sistemi (AAAA, BBCC, DD EE, FF GG) şeirə musiqililik və axıcılıq bəxş edir, misraların yaddaşda qalmasını asanlaşdırır.
7. Ziddiyyətlər;
Şeirdə "Sən bizi aldatdın" (yalan) və "Mən çərxi-fələkdən dərs götürmüşəm" (həqiqətə doğru irəliləmə); "Özgə qulluğunda duranlar" və eləcə də "Mən türk oğlu türkəm" (özünəqayıdış) kimi ziddiyyətlər şeirə dinamizm qatır və mübariz ruhu gücləndirir.
Nəticə:
"Mən türkəm" şeiri Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında və bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatında milli ruhun ən parlaq təzahürlərindən biridir. Şeirdə mövcud olan əsas çağırış və xüsusiyyətlər bunlardan ibarətdir:
1. Milli özünüdərkin təzahürü;
Şeir Azərbaycan xalqının uzun illər ərzində yaşadığı çətinliklərdən sonra öz kimliyini, köklərini dərk etmə prosesini əks etdirir. Bu, millətin tarixi sınaqlar nəticəsində əldə etdiyi müdrikliyin və qətiyyətin ifadəsidir.
2. Milli qürurun və dirənişin təcəssümü;
Şeir yalnız bir identifikasiya deyil, həm də milli qürurun və haqsızlıqlara qarşı dirənişin simvoludur. Şairin "Mən ilk qaynağımdan türk oğlu türkəm!" bəyanatı, milli ruhun sarsılmazlığını və heç bir təzyiq altında əyilməyəcəyini göstərir.
3. Birlik və bütövlüyə çağırış;
"Milləti yüz yerə caladın, yetər,
Yüz arxın suyunu qatma bir arxa"...
Bu misralar millətin parçalanmasına qarşı çıxaraq, milli birliyin və bütövlüyün vacibliyini vurğulayır. Bu xalqı vahid bir məqsəd ətrafında birləşməyə səsləyir.
4. Zamanın sınağından keçmiş əsər;
Şeir yazıldığı dövrdə (Sovet dövrü, milliyətçiliyin təqib edildiyi vaxtlar) xüsusi cəsarət tələb edirdi və bu gün də öz aktuallığını itirməmişdir. O, həmin şeirdə hər bir azərbaycanlıya öz köklərini xatırladır, milli qüruru aşılayır və birliyin, mübarizənin əhəmiyyətini vurğulayır. Bu şeir, gələcək nəsillərə ötürüləcək milli dəyərlər xəzinəsinin ayrılmaz hissəsidir.
Nəticə etibarilə, "Mən türkəm" şeiri həm məzmun, həm də bədii cəhətdən zənginliyi ilə Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən biridir. O, təkcə milli kimliyi təsdiqləməklə qalmayıb, həm də milli ruhun yüksəlməsinə, birliyin möhkəmlənməsinə xidmət edən bir ədəbi abidədir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(08.08.2025)
