“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində görkəmli tənqidçi Vaqif Yusiflinin Adilə Nəzər və Elnur Uğur barədə yazdığı Ədəbi fraqmentlərini təqdim edirik.
Vaqif YUSİFLİ
ƏDƏBİ FRAQMENTLƏR
Adilə Nəzər
Adilə Nəzər (Adilə Həsən qızı Nəzərova) artıq yeddi şeir kitabının müəllifidir və imzasını çoxdan tanıdıb. İndi şairlərin türk, rus, fars, ingilis dillərində şeirləri ilə çıxış etməsi qətiyyən təəccüb doğurmur. Adilə xanım da “çoxdilli” şairdir. Onun İraq Yazıçılar Birliyinin üzvü olması da sensasiya sayılmaz. Və Adilə xanımın filologiya üzrə fəlsəfə doktoru kimi fəaliyyəti də (“Azərbaycan dilində fəlsəfə terminlərinin izahlı lüğəti” – 40-a qədər elmi məqalənin və bir monoqrafiyanın müəllifidir) buraya əlavə olunsa (hələ aldığı “San yarlığı” mükafatını, respublikada və xarici ölkələrdə elmi konfranslarda çıxışları), görün Adilə xanım necə zəki bir qadınmış deyərsən...
Sabah Adilə Nəzər hansı şirkətinsə prezidenti ola bilər, ya bir yaxşı vəzifə kreslosunda əyləşə bilər. Amma mənim nəzərimdə o, şairdir. Şairlik isə nə vəzifədir, nə də hansı qurumunsa sədrliyi... Şairlik ürəklə baş-başa verməkdir, həyatı, dünyanı, gözəlliyi, təbiəti, günəşi, ayı, ulduzları, gülü-çiçəyi hamının gördüyündən fərqli görməkdir.
Hansı ağrılardan çıxdın,
Hansı əzablardan gəldin?
Harda ağladın, kim bildi,
Kim bildi ki, harda güldün?
Ruhumun yağmur havası,
Könlümün duman yerisən.
Kiminin ümid işığı,
Kiminin güman yerisən.
Sən elə müqəddəssən ki,
Ayağı yalın girirəm.
Aynaya baxanda sanki
Məni yox, səni görürəm.
Oxuduqca hər sətrini,
Hər hərfini seyr edirəm.
Sənin özün olum deyə,
Ta adımı şair edirəm.
Şairin şeir ömrü yaşamağı barədə etirafları çox eşitmişik.
Adilə Nəzərin ayrıca “Şeir” şeiri də var. Burada onun şeirə müxtəlif yanaşmaları ilə üzləşirik. “Şeir nədir?” sualına cavablar səslənir:
Şeir bir az
Tanrıyla dostluq yaratma ittifaqıdı,
Bir az da şeirin özünü tanıtma ixtirası.
Bir az da buludların
Yaddaşındakı yağışların lirikasıdır.
Şeir sözə vurğunluq sənətidi.
Şairin Tanrı ilə dostluq yaratmaq “ittifaqı” barədə çox eşitmişik, bir az da özünü tanıtma “ixtirası” – məlum. Bəs sonra? Hələlik təzə bir söz eşitmirik.
Amma:
Şeirdən əvvəl ağrısı gəlir,
Şeir həm də ömrü
uzadan nəfəs.
Yıxıl hər misrasına, səcdə et,
Şeir bazarıdır könlüm...
Təbii ki, Adilənin şeir haqqında fikirləri onun özünün düşüncələridir. Bəzən heç razılaşmırsan da. “Şeir adi qulağa xoş gələn uzaq bir coğrafiyadır, rəng korluğudur, səs karlığıdır”, yaxud “bir ucuz sevgiyə bir bahalı canın ödənişindən epitafiyadır” – razılaşmaq olmaz...
Şeiri bu qədər sağa-sola, coğrafiyaya, epitafiyaya sürükləmək neçin?
Amma Adilə Nəzərin elə şeirləri var ki, o “coğrafiya”nı, o “epitafiyanı”da yıxıb-sürüyür, əsl şeir obrazı ilə qarşımızda canlanır. Atasının xatirəsinə həsr etdiyi “Mən ağladım” şeiri kimi...
Ağlamaq – patoloji mənada anlaşılsa, hüzn, ələm, hıçqıraq gətirər. Amma bu şeirdə ağlamaq kövrəkliyin, həzinliyin poetik ifadəsinə çevrilir.
Qızılı saçlarını gün yandıran iyul gecəsiydi...
Gündüzün havası, gecənin sükutu ağı dedi,
Mən ağladım.
Yeddi gün əvvəl –
Namazının ilk günündə xəzan gəldi,
Bütün yarpaqlar tar-mar oldu, titrədi, üşüdü.
Həyat budağından bir yarpaq düşdü – ata adında.
Desəm ki, Adilə Nəzər əsl ovqat şairidir, inandırmaq çətin olmaz. Şeir elə ovqatdan, əhvali-ruhiyyənin rəngarəng, çeşidli çalarlarından yaranmırmı – deyəcəksiniz. Amma məsələ burasındadır ki, hər şairin ovqatı onun öz fərdi dünyasının bəlirtiləridir. Bahar qışdan betər ola bilərmi? Bu da ovqatdan asılıdı:
Xəbərin oldumu?
Çox çağırdım bu gecə,
İlk heca və son heca: –
Al apar məni
Bu xəzan vurmuş baharın əlindən, Allah!
Bu bahar gözümdən düşdü,
Bu bahar məni qışdan betər üşütdü.
Elə güman eləməyin, Adilə Nəzər yalnız ovqat şairidir; canında yatıb qalan duyğularını ovqatı gələndə şeirə çevirir, hətta gününü də qeyd edir. (2 dekabr “şeiri” və s.). Və elə güman eləməyin ki, onun sevgi şeirləri ancaq pessimist ovqat aşılayır sənə, mənə, ona...
Xocalı işğal olunanda qəfəsdə bir quş... harada olduğunu anlamadığı dar və tüstülü bir qəfəsdədir. Xain gözətçilər tez-tez içəri dalıb süngüləyirdilər hiss etmədiyi bədənini... Yaxud:
Çətindir xar olmaq yağı içində,
Bu xalq ümidindən hələ güc alır.
Qalıb dərd içində, ağı içində
Əsir düşən körpələri, qocaları.
Qarabağın şəhid düşən balası
Xocalıdır, Xocalıdır, Xocalı.
Və Adilə Nəzərin o illərdə – 44 günlük zəfərdən öncə yazdığı bir şeirdə “Lap hönkürüb ağlaram, axsın yaşım bulaqtək, Bilim xarıbülbüllər açıb ləçəklənəcək” – “sinəsindən qoparsa Qarabağ adlı dağı, gözlərimi möhürtək o dağa basdıraram”. İndi göz yaşlarının bulaq kimi axmağına lüzum yox, xarıbülbüllər ləçək-ləçəkdir...
“Əsgərə məktub” şeiri hecanın az-az rast gəlinən on ikiliyində yazılıb və uğur – xeyir-dua – yola salma mərasimi ilə səsləşən ritmə uyğundur:
Tələsir qonmağa üçrəngli bayrağın
Laçında, Şuşada başına hər dağın.
Azadlıq gözləyir o əsir torpağın,
Qisasın qalmasın – şərəfə toxunur.
Hələ ki yurd-yuvam, el-obam dardadı,
Hardadır qələbən, zəfərin hardadı?!
Yolunu gözləyən qız intizardadı,
Adına dualar oxuyur, oxuyur...
Adilə Nəzərin şeirlərini fəsil bölgüsü ilə səciyyələndirsək, deyərik ki, bu şeirlər payız fəslinə daha çox oxşayır. Özü də bunu etiraf edir:
Payız hakim olub şeirlərimə,
Nə yazsam, vərəqdə saralıb solur.
Hələ tab edirəm bu ayrılığa,
Gecəni çəkirəm səhərlərimə.
Vaxt gələr, yazaram yazdan, hələ ki
Payız hakim olub şeirlərimə.
“Əsən dəli küləklər” də, ağac olmaq istəyi də, yağışı dinləmək də payızdan, daha doğrusu, payızın şair ürəyində sakin olmasından xəbər verir. Amma bu, məsələnin ancaq zahiri tərəfidir. Əsas odur ki, Adilə Nəzərə, nə qədər subyektiv səslənsə də, payız – şairi – darıxan qadın deyə bilərəmmi?
Yenə də onun bir etirafı:
Hər yerdə eyni fəsil, hər yerdə eyni hava,
İçim, çölüm payızdı,
Rəngim də avazdı.
Köç edən durnaların avazına boylanır
İçimdə rəngi solan gül qoxulu ümidlər.
Çölümdə göy üzünün ətəyindən sarmaşan o boz-qara buludlar.
Adilə Нəzərin şeirləri və şeir kitabları barədə bir neçə məqalə ilə tanış olmuşuq. Tərifləyiblər, xoşlarına gələn şeirlərindən misallar da gətiriblər. Amma bir suala cavab verilməyib ki, axı bu Adilə Nəzərin poetik inkişafı, bir şair kimi inkişafı nəzərə çarpırmı?
Başlıca uğurları hansı yöndədir, zəiflikləri necə?
Adilə Nəzər yeddi şeir kitabının müəllifidir və artıq fərdi üslubu da, deyim tərzi də özünəməxsusluğu ilə seçilir. Əgər poeziyada SƏS məfhumu da bir faktor kimi götürülürsə, Adilə Nəzərin də poetik səsi formalaşıb. Məncə, onun “50 yaşın şeiri”ni elə bu mənada SƏS də adlandırmaq olar.
Sən məni yaza bilərsənmi?
Anlada bilərsənmi ruhumun rəngini?
Səhərlərimin yağış qoxusunu,
Gündüzlərimin sıxıntılarını...
Bu SƏSin güc aldığı mənbə ürəkdir...
Adilə Nəzərdən gətirdiyim şeir parçaları onun sərbəstdə yazdıqlarıdır. Amma o, hecada da mükəmməl şeirlər yazır:
Dünya-aləm sevgi dolu,
Açılıb könlümün yolu.
Dil-dil ötən bir bülbülü
Yazır məhəbbət şеiri.
Qəlbim oda yanır hər gün,
Gözlərim yoluna sürgün.
Əlim nə soyuq, nə yorğun,
Yazır məhəbbət şеiri.
Yaxud:
Bir göl kimiyəm, lalam,
Sən axar çaysan hələ.
Mən səndə daşam, liləm,
Çöküb axa bilmirəm.
Sən mənim can evimin
Təməl bina daşısan.
Evim çökəcək deyə,
Söküb ata bilmirəm.
Adilə Nəzər bir şeirində yazır:
Mən niyə həsrətə qucaq açım ki,
Mənim də dərd adlı öz sevgilim var.
Onu dərd adlı sevgilisi sözdür, şeiridir... Əgər beləysə, eşq olsun o Dərdə!
Elnur Uğur
“Şairin əsərlərini oxuyub yaşamaq-həmin əsərlərin bütün zənginliyini, məzmununun bütün dərinliyini öz daxili aləminə keçirmək, öz qəlbində duymaq deməkdir. Gərək müəyyən bir müddət şairin təsiri altına düşəsən, onun gözləri ilə həyata baxasan, onun qulağı ilə eşidəsən, onun dili ilə danışasan, belə olmasa, şairi anlaya bilməzsən”. Dahi rus tənqidçisi V.Q.Belinskinin bu fikri şair-oxucu qarşılıqlı münasibətini və sevgisini ifadə etmək üçün ən dəqiq bir kriteriyadır. Hər şair öz şeirlərində yaşayır, onun özü üçün qurduğu aləm təkcə özünə aid olmur.O şeirlər kimlərinsə ürəyinə yol tapmalıdır. Əlbəttə, şair-oxucu münasibəti və sevgisi hər zaman baş vermir, necə deyərlər, hər şair hər oxucu ilə yalnız o zaman dil tapa bilir ki, oxucu onu düşündürən suallara o şairin şeirlərində cavab tapa bilir. Bir də axı şeir ürəklə ağlın vəhdətini əks etdirirsə, kimsə ürəyinin, kimsə də ağlının təşviqiylə hərəkət edir, çünki oxucular arasında yalnız hisslər üzərində qurulan şeirlərə meyil edənlər daha çoxdur, amma yalnız rasional düşüncəyə istinad edən şeirlər də çox yazılır. Böyük şairimiz Məmməd Araz yazırdı: “Şeir fikirlə hissin şərikli övladıdır. Hansının ata, hansının ana olduğunu demək çətindir. Bu, mürəkkəb təfəkkür prosesidir. Yaxşı olar ki, ürək ağıllı, ağıl isə ürəkli olsun. Bunlar öz övladlarını birlikdə böyüdüb tərbiyə etsinlər”.
Mətləbdən uzaqlaşmayım, çünki söz sözü çəkir. Çox da təfərrüata varmadan mən bir şairin – Elnur Uğur Abdiyevin son illərdə yazdığı şeirlərindən söz açmaq istəyirəm. Bu şairi çoxdan tanıyıram, demək olar ki, mətbuatda çıxan əksər şeirlərini izləmişəm. Neçə il öncə çapdan çıxan şeir kitablarını da vərəqləmişəm, o şeir kitablarında Elnurun poetik axtarışları hiss olunurdu. Yalnız hiss olunurdu. Elə şeirləri vardı ki, cismi yerində, amma canı yox idi. Amma şairlik həm də məsuliyyət –sözə ehya vermək, təzə fikir söyləmək tələb edir və Elnur Uğur bu məsuliyyəti dərk elədi:
Daş altından qalxan otun
Ümidi var yaşamağa.
Hər sobanın odun-odun
Ümidi var yaşamağa.
Yer döşəmə, səma tavan,
Tən ortada boşluq hava.
Quş qura bilirsə yuva,
Ümidi var yaşamağa.
Ən böyük ağrı sevməkdi,
Ayrılığı ilk kim əkdi?
Bilsən, ölmək dirilməkdi,
Ümidin var yaşamağa.
Yaşamağın – var olmağın mənası haqqında yüzlərlə şeirlər yazılıb və bundan sonra da yazılacaq. Amma Elnurun bu şeiri fikrin poetik ifadəsi baxımından maraq doğurur. Elnurun digər şeirlərində də belə düşündürücü məqamlara tez-tez rast gəlirik. Sırf düşüncədən doğan, amma ifadə etmək istədiyi fikri şeirin bədii təsvir ahənginə uyğunlaşdıran şeirlərdir bunlar. Elə bil Elnur onu narahat edən fikirləri oxucunun öhdəsinə buraxır. O, həyatın, gerçəkliyin müxtəlif anımlarına, olaylarına mürəciət edir.
Hər gün səhəri gülərək açmaq
vaxtın intiharıdır.
Ölümü öldürmək yaşamaqdır.
Ölümü öldürməyə nə top mərmisinin,
Nə qumbara qəlpəsinin gücü çatar.
Ölümü öldürməyə bir göz qırpımı sevgi,
bir ümid elçiliyi edər.
Hər gün gecələr səni
yadına salırsa xatirələr,
yaşamağa dəyər!!!
Bu şeir təkcə fikir söyləmək xatirinə yazılmayıb, həm də fikrin ifadə tərzinə görə də seçilir. Elə şeirdə “Ayrılığı ilk kim əkdi” misrası... “Ayrılığı saldın” ifadəsini həmişə eşitmişik, amma onu əkmək ifadəsi yenidir. Şeirdə “vaxtın intiharı”, “sənin nəzərlərində böyümək”, maraqlı deyimlərdir. Və əgər Elnurun hər şeirində bir və ya bir neçə belə deyimlərə rast gəliriksə, çox gözəl!
Elnurun şeirlərini bir neçə bölgüyə ayırmaq olar. Birinci bölgüdə şərti olaraq müstəqil fikirlərlə aşılanan şeirlərdir ki, bu şeirlər Elnur Uğurun müəyyən bir anlayış haqqında düşündüklərini ifadə edir. Məsələn, o, insan sevincini “göz yaşlarında boğulmaq”, “anadan təzə doğulmaq” “sevinəndə adam o qədər təmiz olur ki, qanadı olsa, mələk deyərdim sevinənlərə” kimi ifadə edir. “Bir gecənin şeiri”ndə sənsizlik anlayışı lirik qəhrəmanın ayla, ulduzlarla, günəşlə paralel olaraq təqdim edilir. Yəni demək istəyir ki, sənsizlik, əslində, bundan doğan tənhalıq kainatı da darıxdırır. Müstəqil fikirlərlə aşılanan şeirlərində predmetləri mənalandırmaq, onları təşbih və metafora ilə nümayiş etdirmək diqqəti xüsusilə cəlb edir və əlbəttə, şairin şairliyi elə bundadır. Və bir də Elnur assosiativ şeirə də meyil edir. Məsələn, “Sevdim” şeirini misal göstərə bilərəm:
Şimal qütbü kimi soyuq biriydim,
Doğdun günəş kimi, isitdin məni.
Əridimsuoldum, qardənəsiydim,
Dağboydadərələreşitdiməni.
Səninecəsevdim, necə, bilmədim?
Həqiqətcavabsızbusualdadır.
Oqardanəriyibsuolanadək
Olanım-qalanımhələəldədir.
Görhardanharacangətirdinməni?
Qaridim, doğradındamarlarımı.
Sukimiaxıram, baxırsan,sudur,
Suqarınqanıdır, eh, qarınqanı.
Assosiativtəfəkkürobrazlıtəfəkküründavamıdırvəburadadahaincəvəzahirəndahamürəkkəbümumiləşdirmələrdiqqəticəlbedir. Mərhumşair-tədqiqatçıArifAbdullazadəyazırdıki: buradabənzəyənləbənzədilənarasındakı “məsafə” dahauzunolur, mənadərinliyidahalakonikifadətərzinəəsaslanır, ümumiməzmun, konkrethissvəfikirçoxzamanyadasalmaqvədüşündürməkyoluiləyaranır. “Sevdim” şeirindədəŞimalqütbüvəsoyuqluqsevgililərətəşbihedilirvəbunaəksmənzərəgünəşvəisitməkmetaforasıyaranır. Günəşvəistilikisətəbiiki, qarıvəsuyuəridəcək. Sevənadamın halıqarvəsuilətəşbihlənir. Ammaburadasuyunqarınqanınatəşbihedilməsi “bənzəyənləbənzədilənarasındakıməsafənin” dahauzunolmasıylaşərtlənir. Suqarınqanıolabilərmi? Buradaassosiativtəfəkkür “olabilər” sualınacavabverir. Vəsonda “Böyüksevgilərinqandırsübutu”
ElnurUğurun “Azərbaycan” jurnalınınbirsayındadabirneçəşeiriilətanışoldum. “Şəhidqəbri”və “Abidə” şeirlərindəfərqlənməyəcanatırvəhərikişeirdətəzəsözdeməyəçalışır.
Hardaşəhidqəbrivarsa,
Vətənoradanbaşlanır.
Vətənhərsərhəddəbitir,
Şəhidqəbrindəcanlanır.
Baxırsantorpaqməzara,
Altıdiri, üstüdiri.
Buməzarsabahaqapı,
Buməzarxalqınandyeri.
yaxud:
Xocalı-şəhid şəhər.
Qar üstə bir gəlinin qırmızı yaylığı
Vətən namusunun həyası idi, qızarırdı.
Səndən keçənlər
Özündən keçə bilməyənlərdi.
Səndə güllələnənlər
Əslində, ölümü güllələyənlərdi.
Elnur Uğur bir şair kimi artıq özünü təsdiq etmək mərhələsindədir və deyim ki, bu proses başa çatır. Təbii ki, onun şeirləri arasında müəyyən “xıltlar” da nəzərə çarpır. Xüsusilə müəyyən bir fikrin mübahisəli məqamlarında qətiyyən onunla razılaşmırsan. Məsələn, “Sevmək” şeirində yazır: “Ən gözəl intihar yaşamaqdır”. –Burada intiharla yaşamaq arasında heç bir uyarlıq (birinin o birini təsdiq etməsi) yoxdur. Yaxud həmin şeirdə “Sevginin bir adı da kiçilməkdir elə” – mənfi bir anlayışı sevgi ilə tən tutmaq olarmı? Guya “insanlar kiçiləndə böyüyürlər”. Bir də axı Füzuli babamız “kiçilməkdən” yox, “yox olmaqdan” söz açırdı (“Qəm diyarında əcəl peyki güzar etməz mana, Yox sanıb varım məgər kim, etibar etməz mana”. Fikrimcə, onun “Eşq” adlı iki şeirində də bəzi fikri sona vardırmamaq natamamlığı hiss edilir. “Şeir gecəm”də fikir aydındır, amma sonda pıçıltını “Yaradanın söz görkəmi” kimi mənalandırmaq məntiqə uyğun deyil…
Mən Elnur Uğur Abdiyevin bütün şeirlərindən söz aça bilmədim. Amma onun bir çox şeirlərini oxumaq kifayətdir ki, haqqında “o, şairdir” ifadəsini işlədəsən.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(02.07.2025)
