"Ədəbiyyat və incəsənət" portalı tanınmış Mərakeşli yazıçı və jurnalist Hassane Yartinin azərbaycanlı şair və ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, dosent Təranə Turan Rəhimli ilə müsahibəsini təqdim edir.
Müsahibə Hassane Yartinin İspaniyada nəşr edilən Yazılmaz fəsil" adlı dünya yazıçıları ilə ədəbi müsahibələr kitabında yer alıb.
Qısa arayış: HASSANE YARTI İspaniyanın Barselona şəhərində yaşayıb yaradan Mərakeşli yazıçı, şair, redaktor, tərcüməçi və qrafik dizaynerdir. O, dilçilik və tərcümə üzrə doktorluq dərəcəsi almışdır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nəzdində Qadınlar Assosiasiyasının fəxri müşaviri vəzifəsində çalışır, BiMT-yə bağlı Ümumdünya İncəsənət və Ədəbiyyat İttifaqının (UN-IFAL) qlobal səfiridir. Ədəbiyyat və mədəniyyətə verdiyi mühüm töhfələrə görə beynəlxalq ədəbi mühitin ən tanınan imzalarından biri kimi məşhurdur. Ərəb Yazıçılar Birliyi, Ərəb Elitası Poeziya və Ədəbiyyat Birliyi kimi mötəbər təşkilatların üzvü olması onun ədəbi ictimaiyyətdəki nüfuzundan xəbər verir.
H.Y: Başlanğıc üçün oxucularımıza özünüzü necə təqdim edərdiniz?
- Mən iki fərqli qütbün - Şərqlə Qərbin mədəniyyətini mükəmməl bir şəkildə özündə birləşdirən bir ölkənin - Azərbaycanın şairi, yazıçısı, ədəbiyyatşünas alimi, pedaqoquyam. Ruhumla vətəninə, mənsub olduğum türk soyuna çox bağlı olsam da bütün bəşəriyyətə, insanlığa sevgi duyuram.
H.Y: Yazıçı, və insan... müqayisəsi aparmaq olarmı?
- İnsan yer üzünün əşrəfidir, hər cür müqayisədə üstünlük onundur. Allahın ən mükəmməl yaratdığı varlıq kimi, təfəkkür sahibi kimi... İnsan kamilliyin ən yüksək məqamına çatmaq qabiliyyətinə malik yaradılıb. Şairlik, yazıçılıq isə insana verilən xüsusi bir istedaddır, Allah tərəfindən seçilmək, fərqləndirilməkdir. Azərbaycanın böyük şairləri Nizami Gəncəvinin, Məhəmməd Fuzilinin, İmadəddin Nəsiminin sənəti, Lev Tolstoyun, Viktor Hüqonun, Teodor Drayzerin, Ernest Heminqueyin timsalında... dünyanın bütün böyük yazıçılarının yaradıcılığı isbatlayır ki, yazıçılıq Allahdan gələn bir lütfdür, bacarıqdır. Təbi ki, söhbət əsil yazıçı istedadından gedir. Və mənim düşüncəmə görə, yazıçı insanlığı ilə də başqalarından ciddi surətdə fərqlənməlidir, şair, yazıçı çox yüksək səviyyədə insansevər olmalıdır, yoxsa yazdıqlarına heç kimi inandıra bilməz.
H.Y: İlk yazınızdan danışmağınızı istərdik. Bu ilk qığılcım necə alovlandı və yanmağa davam etdi?
- Mən uşaqlıq illərindən, kiçik məktəb yaşlarından şeirlər yazmağa başlamışam. Daha sonra məqalə, hekayə və s. janrlara da keçid etdim. Amma şeir - əbədi sevgimdir. İİlk dəfə dostlarıma oxuduğum, sinif yoldaşlarımın xatirə dəftərinə yazdığım şeir belə adlanırdı: "Dünya, hələ sənə bələd deyiləm." Həmin şeiri 13-14 yaşlarımda yazmışdım və ona qədərki cızma-qaralar demək olar ki, yadımda qalmayıb. Bu şeir dünyanı tanımayan, onun sirlərini öyrənmək, bilmək istəyən, bu haqda çox düşünən və həyəcanlanan bir yeniyetmə qızın düşüncələrindən ibarət idi. Görünür məktəbimizdə şagirdlərin, hətta müəllimlərimin bu ilk təcrübəmi şeir hesab etməsi məni özümü kəşf etməyə sövq etdi. Onsuz da ədəbiyyatsevər kimi, bədii qiraəti ilə seçilən şagird kimi məktəbimizdə diqqət mərkəzində idim. Məktəbimizin direktoru Fikrət Hacıyev mənə böyük rəğbət bəsləyirdi, bütün tədbirlərdə mənim şeir ifamı eşitmək istəyirdi. Şeir yazdığımı biləndə isə mənə olan inamı daha da artdı. Beləliklə, elə məktəb illərində qəzetlərə məqalələr də yazdım, orada da yazılarımı bəyəndilər, nəşr etdilər, hətta qonorar da verdilər. Zamanla özüm də hiss etmədən ədəbiyyat mənim həyatımın mənasına çevrildi. Və məktəbi bitirib universitetə qəbul üçün ixtisas seçimi edəndə filologiya fakültəsini seçdim.
H.Y: Yazanda oxucunu düşünürsünüzmü? Yazdıqlarınızı hansı qəbildən oxucunun izləməsini istərdiniz?
- Yaradıcılıq prosesində heç vaxt oxucu haqqında düşünmürəm. Yalnız üzərində işlədiyim yazının sehrinə qapılıram. Bütün varlığımla, düşüncəmlə, qəlbimlə və diqqətimlə sözlərin mahiyyətinə dalıram. Yazı prosesi başa çatandan sonra isə qeyri-ixtiyari oxucunun obrazı gözlərim önündə canlanır. Özümü tam qane etməyən yazını oxucunun da bəyənməyəcəyini düşünürəm. Amma bəzən bunun əksi də baş verə bilir. Bəzi yazıçılar deyir ki, əsərlərimi yüksək intellektli beş-on nəfər oxusa yetərlidir. Amma mən belə bir məntiqdən uzağam. Düşünürəm ki, əsərlərimi müxtəlif dünyagörüşlü, fərqli mədəniyyətlərə, fərdi düşüncə tərzinə malik hər çeşid oxucunun oxuması daha böyük avantajdır. Axı yazıçının oxucu seçimi etmək kimi bir səlahiyyəti də yoxdur. Adətən oxucu yazıçısını, oxuyacağı əsəri seçir, yazıçı və ya əsər oxucunu deyil. Əsərlərimizi oxuyan şair dostlarımızın düşüncələri, tənqidçi fikri, və ya ədəbiyyatın incəliklərindən xəbərsiz bir oxucu rəyi bir-birindən fərqli olur. Mən bu müxtəlifliyi sevirəm, bu fərqli təsirlənmələr məni yeni əsərlər yazmağa ruhlandırır.
H.Y: Yazmağa can atırsınız, yoxsa sözlər özü sizə gəlir?
- Müxtəlif ölkələrin mətbuatı üçün verdiyim müsahibələrdə bu haqda danışmışam. Yazı mənimçün olduqca təbii bir prosesdir. Heç vaxt nəsə yazmaq üçün özümü məcbur etməmişəm, buna can atmamışam. Amma sözlərin məni məcbur etdiyi vaxt mütləq yazmalı olmuşam. Bəzən gündüzdən fikrimə ilişib qalan bir misra gecəyarı beynimi cırmaqlayıb məni yuxudan oyadır, oyansam da yataqdan qalxıb yazı masasına keçmək istəmirəm, tərəddüd edirəm. Amma o misra da israrla əl çəkmir, beləcə misraların davamı gəlir və o gecə bir şeir doğulur. Və yaxud təbiət qoynunda istirahət etdiyim bir vaxtda hansısa cümlə və ya misra məni dincəlməyə qoymur, o qədər narahat edir ki, yazmalı oluram. Əlbəttə, eımi tədqiqatlarım üçün eyni fikri söyləyə bilməyəcəyəm. Amma orada da ilhama ehtiyac olur.
H.Y: Dili necə ram edirsiniz ki, həm şeirə, həm də nəsrə yönəldirsiniz?
- Şeirə, nəsrə, elmi tədqiqata və publisistik yazılara... Məncə, bu xüsusi bir istedad tələb etmir. Sadəcə onu da unutmaq olmaz ki, belə məqamlarda yazıçı istedadı təkbaşına yetərli olmur. Yazıçı ola bilmək üçün də,, yazı vərdişini inkişaf etdirmək üçün də çoxlu mütaliə etmək lazımdır. Söz bazasını dayanmadan artırmaq, çeşidli bədii düşüncə örnəkləri ilə tanış olmaq vacibdir. Bir sitatı xatırladım. Azərbaycanın böyük yazıçısı, XX əsr ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Mirzə İbrahimov gəncliyində böyük tənqidçi Əli Nazimin yanına gəlir. Tənqidçidən soruşur ki, mən yazıçı olmaq üçün nə etməliyəm? Əli Nazim dərhal cavab verir ki, "get, Lev Tolstoyu oxu". Yəni, mütləq böyük yazıçıların şedevr əsərlərini oxumaq lazımdır. Çox oxumadan yaxşı yazmaq, fərqli janrlara keçid etmək mümkün deyil.
H.Y: İlk kitab həmişə özəldir... təbii bir sual yaranır: Sizə onu yazmaq üçün nə ilham verdi?
- İlk kitab ilk övlad qədər qeyri-adi dərəcədə sehrlidir... Daha əvvəl qeyd etdim ki uşaq yaşlardan şeir yazmışam. Amma nədənsə şeir kitabımı nəşr etdirməyə tələsməmişəm. Buna görə də ilk kitabım bədii yox, elmi yaradıcılığımla bağlı oldu. Azərbaycanın böyük ədəbiyyatşünas alimi akademik Kamal Talıbzadə haqqında monoqrafiyam - ilk kitabım 2002-ci ildə nəşr olundu. Bu əsər mənim elmi karyeramda ilk addımım idi. Daha sonra ilk şeirlər kitabım 2007-ci ildə nəşr edildi. O yaşa qədər yazdığım şeirlərdən seçmələr "Dərdin pıçıltısı" adlı ilk şeirlər kitabımda toplanmışdı. Sualln ikknci qisminə gəlincə, bütövlükdə o kitabdakı hər bir şeirin ayrıca ilham mənbəyi vardı.
H.Y: Ədəbi tənqid yaradıcılığınıza qarşı ədalətli olubmu?
- - Mən şeirlərimi ilk dəfə qəzet redaksiyasına təqdim etdiyim vaxtdan ölkəmin görkəmli söz ustaları Hüseyn Arif, Nüsrət Kəsəmənli, Kamal Talıbzadə, Akif Səməd, Cavad Cavadlı, Oqtay Rza, Firuzə Məmmədli və başqaları yaradıcılığıma diqqət yetiriblər. Əvvəlcə şairlər, jurnalistlər, daha sonra isə tənqidçilər... İlk şeirlər kitabım çap olunanda tənqidçilərin, ədəbiyyatşünas alimlərin yazdığı çoxsaylı məqalələrdəki rəğbət və inam, şeirlərimə verdikləri yüksək qiymət məni daha məsuliyyətli işləməyə vadar etdi. Azərbaycanlı professorlar - Abbas Hacıyev, Əzizxan Tanrıverdi, Təyyar Salamoğlu, . Xalq şairi və ədəbiyyatşünas alim Balaş Azəroğlu, Dr. Mahrux Dövlətzadə, Dr.Leyla Faiqqızı, Dr.Səkinə Bayramova, Türkiyəli ədəbiyyatşünaslar Dosent Doktor Minara Aliyeva , Dr. Mehmet Yardımçı, Feyyaz Sağlam, İtalyan tənqidçiləri Sergio Kamellini, Domeniko Pisana, Renzo Montaqnoli, Meksikalı tənqidçi Fransisko Javier Davila, Vyetnamlı şair, araşdırmaçı May Van Fan, Bangladeşli şair Roopom Raşid, Hindistanlı araşdlrmaçı Çita Mandal, Albaniyalı şair Mehmet Rrema, Özbəkistanlı şair Cahongir Nomozov,... və bu, hamısı deyil. Həmin hörmətli ədəbiyyat adamları öz ölkəsində, bir qismi isə həm də beynəlxalq ədəbi mühirdə tanınmış imza sahibləridir. Monoqrafiyalarım haqqında da çox yazılıb. Ədalətsizlik olmasın deyə o adlardan da bir neçəsini qeyd etməyi özümə borc bilirəm: professorlar Himalay Qasımov, Elman Quliyev, Millət vəkili, dosent Elnarə Akimova, dosent Sakibə Ələsgərova, Dr.Vasif Novruzov... ümumən bu yazıları kitab halında toplayıb nəşr etdirməyi düşünürəm, haqqımda iki kitab həcmində məqalələr yazılıb. 20-dən çox ölkənin şair, jurnalist və tənqidçilərinə verdiyim müsahibələr də yaradıcılığıma qarşı diqqət kimi çox önəmlidir. Bu müsahibələrdən Azərbaycanda Vahid Aslan, Nadir Yalçın, Ramilə Qardaşxanlı, Ülviyyə Əbülfəzqızı, Eltun Şükür Abuşov, Yunanıstanda Eva Petropoulou Lianou, ABŞ.-da Nilavro Nill Shoovro, Tamikio L.Dooley, Serbiyada Valentina Novkoviç, Albaniyada Angela Kosta, Özbəkistamda Cahongir Nomozov və b. müsahibələrini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Əlbəttə, yenə də bütün adları sadalaya bilmədim. Göründüyü kimi, təkcə öz vətənimdə yox, dünya miqyasında tənqidin yaradıcılığıma münasibətindən razıyam.
H.Y: Ölkənizdəki hazırkı ədəbi səhnəni necə qiymətləndirirsiniz?
- Ölkəmdə ədəbi inkişafın hər bir sahəsində böyük uğurlar var. Lakin poeziyanın uğurlarını xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Bu sahədə ədəbiyyatımızın dünya çapında nailiyyətləri danılmazdır. Texnologiyalar əsri teatra olan marağı xeyli azaltsa da, dramaturgiya sahəsində də ciddi işlər var. Azərbaycanın torpaqları 2020-ci ildə 30 illik işğaldan azad olundu və ondan sonra həm poeziya, nəsr, həm də dramaturgiya sahəsində yeni məzmunlu əsərlər yazıldı. Hesab edirəm ki, daha böyük uğurlarımız hələ qarşıdadır.
H.Y: Qarşıdakı ədəbi layihələrinizlə, planlarla bağlı hər hansı ipucu verə bilərsinizmi?
- Əslində görülməmiş işlərdən danışmağı sevmirəm. Amma hər zaman sabah üçün planlarım var, layihələr üzərində işləyirəm. İpucu kimi deyə bilərəm ki, haqqımda yazılan iki kitab, mənim yazdığım dörd kitab oxucularla görüş üçün yola çıxıb. Bir də ədəbi əlaqələr sahəsi ilə bağlı bir sıra işlər görməyə, kitablar tərtib etməyə başlamışam.
H.Y: Son sözünüz....
- Maraqlı suallarınız üçün çox təşəkkür edirəm. Çağdaş dünya ədəbiyyatı ilə bağlı yazılarınızı, müsahibələrinizi həmişə maraqla oxuyuram, ümid edirəm ki, mənimlə müsahibəniz də eyni maraqla qarşılanar. Və son sözüm: "Qoy, heç vaxt bu son olmasın!"
H.Y: Gözəl söhbət üçün mən təşəkkür edirəm.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.06.2025)
