İnci Məmmədzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Ədəbiyyat funksionerlərinin və ədəbiyyatşünasların ən sevimli mövzusudur bu. Amma yazıçılar çox zaman bu mövzudan qaçırlar, polemikalarda isştirak etmək istəmirlər. Niyə? Çünki istədikləri effekti tam görə bilmirlər. Unutmayaq ki, elə çox da uzaq olmayan sovet dönəmində ədəbiyyat cəmiyyətə çox ciddi təsir edirdi, onun təsir rıçaqları yeni insan formalaşdırmağa hesablanmışdı hətta.
1. Müasir ədəbiyyatın cəmiyyətin sosial problemlərinə işıq tutması
Müasir ədəbiyyat, sosial bərabərsizlik, iqtisadi problemlər, psixoloji böhranlar və digər cəmiyyətin vacib məsələlərini işıqlandırmaqda böyük rol oynayır. Yazıçılar cəmiyyətdəki bu problemləri öz əsərlərində əks etdirir, oxuculara dərindən düşündürmək və onlara yeni baxış bucaqları təqdim etmək məqsədini güdürlər.
Məsələn:
- J. K. Rowling "Harry Potter" seriyası ilə fərqli siniflər arasında olan münasibətləri, dözümsüzlük və nifrət anlayışlarını təsvir edir.
- Zadie Smith müxtəlif millətlərin və mədəniyyətlərin qarşılıqlı münasibətlərini işləyən əsərləri ilə cəmiyyətin dəyişən üzünü göstərir.
2. İnsan təcrübəsini və emosional dünyasını tərənnüm etməsi
Müasir ədəbiyyat, insanların iç dünyasını daha dərindən anlamağa və özünü kəşf etməyə kömək edir. Bu, xüsusilə insanın öz kimliyini tapması, emosional çətinlikləri və mənəvi mübarizələri ilə bağlı əsərlərdə özünü göstərir.
Məsələn:
- Sylvia Plathın "The Bell Jar" əsəri, bir gənc qadının psixoloji böhranını və cəmiyyətin ona qoyduğu gözləntiləri təhlil edir.
- Haruki Murakami isə fantastika ilə birləşməsi təəssüratı yaradan “Kafka sahildə” kimi psixoloji dramları ilə oxuculara fərqli dünyaların qapılarını açır.
3. Müasir ədəbiyyat və mədəniyyətin qarşılıqlı təsiri
ədəbiyyat, cəmiyyətdəki mədəni dəyişikliklərə də təsir edir. Müasir yazıçılar, xüsusilə cəmiyyətin dəyişən normativlərinə, gender məsələlərinə və qlobalizmin təzahürlərinə qarşı təpkilərini və ya rəylərini əsərlərində əks etdirirlər.
Məsələn:
- Chimamanda Ngozi Adichie "We Should All Be Feminists" adlı əsərində cəmiyyətdəki gender bərabərsizliyini təhlil edir və həmçinin fəlakətli cəmiyyətdə qadınların hüquqlarını müdafiə edir.
- George Orwellin "1984" əsəri, totalitar rejimlərin və cəmiyyətin azadlıq və müstəqillikdən necə məhrum olduğunu göstərir.
4. Texnologiyanın və yeni media vasitələrinin təsiri
Müasir ədəbiyyat, texnologiyanın inkişafı ilə paralel olaraq dəyişir. Kitabların elektron formatda çap edilməsi, audiokitablardan istifadə və sosial media platformalarında ədəbiyyatın yayılması, insanların əsərlərə olan münasibətini dəyişdirir.
Məsələn:
- Elektron kitablar və blog yazıları cəmiyyətdə daha geniş oxucu kütləsi yaratmağa imkan verir, həmçinin yazıçıların fikirlərini daha sürətli və daha geniş yaymağa kömək edir.
- Sosial media, xüsusilə "Twitter" və "Instagram" kimi platformalar, qısa forma ədəbiyyatının və mikropoetikaların (məsələn, haiku və ya aforizm) inkişafına səbəb olub.
5. Daha çox müxtəliflik və müxtəlif mədəniyyətlərin təmsil olunması
Müasir ədəbiyyat, daha geniş mədəniyyət və etnik qrupların təmsil olunması ilə zənginləşir. Yazıçılar öz əsərlərində müxtəlif millətlərin, irq və dinlərin təmsilinə və hər bir mədəniyyətin müxtəlifliyin anlaşılmasına çalışırlar.
Məsələn:
- Arundhati Roy "The God of Small Things" əsəri ilə Hindistanın sosial və mədəni müxtəlifliyini və onun təbəqələşmiş cəmiyyətini əks etdirir.
- Ta-Nehisi Coates "Between the World and Me" adlı məqalə kitabında Amerika cəmiyyətində qaradərililərin qarşılaşdığı cətinlikləri təsvir edir.
6. Müasir ədəbiyyatın cəmiyyətdəki etik və siyasi məsələlərə təsiri
Müasir yazıçılar tez-tez cəmiyyətin etik və siyasi məsələlərini əks etdirir və oxucuları bu məsələlərlə bağlı düşünməyə dəvət edir. Bu cür əsərlər, müzakirələrin və daha geniş sosial hərəkətlərin formalaşmasına kömək edə bilər.
Məsələn:
- Margaret Atwood "The Handmaid's Tale" əsəri ilə gender bərabərsizliyi və hüquq azadlıqları mövzusunda sosial düşüncəni dərinləşdirir.
- Albert Camus "Yad" əsəri ilə mənəvi boşluq və həyatın absurdluğunu göstərərək oxucuları daha geniş fəlsəfi düşüncələrə təşviq edir.
Ədəbiyyat insan həyatının güzgüsüdür. Zaman keçdikcə dəyişən cəmiyyətlər, onların düşüncə tərzi, duyğuları və problemləri ədəbiyyat vasitəsilə ifadə olunmuşdur. Xüsusilə müasir dövrdə ədəbiyyat yalnız estetik zövq deyil, həm də sosial şüurun formalaşmasında mühüm rol oynayan bir vasitəyə çevrilmişdir. Müasir ədəbiyyat təkcə hadisələri təsvir etmir, o, həm də onları analiz edir, tənqid edir və cəmiyyətə özünü dərk etməkdə yardımçı olur.
*Sosial problemlərin ədəbiyyatda əks olunması*
Müasir yazıçılar cəmiyyətin ən aktual problemlərini əsərlərində qaldıraraq oxucuları düşünməyə vadar edirlər. İqtisadi ədalətsizlik, sosial bərabərsizlik, gender ayrı-seçkiliyi, psixoloji gərginliklər və müharibə kimi mövzular bu günkü ədəbiyyatın əsas istiqamətlərindəndir. Ədəbiyyat bu məsələlərə fərqli prizmadan baxmağı və müxtəlif təbəqələrin səsini duyurmağı mümkün edir. Beləliklə, oxucu cəmiyyətin reallıqları ilə daha dərindən tanış olur və bəzən həyatın fərqli üzlərini ilk dəfə ədəbiyyat vasitəsilə dərk edir.
Məsələn, Chimamanda Ngozi Adichie kimi müasir yazıçılar irqçilik və feminizm mövzusunda yazdıqları əsərlərlə cəmiyyətin bu problemlərinə işıq salırlar. Onların əsərləri oxucunu sadəcə əyləndirmir, həm də maarifləndirir, düşündürür.
*İnsan psixologiyasının və fərdi təcrübələrin tərənnümü*
Əvvəllər kollektiv mövzular üstünlük təşkil edirdisə, bu gün fərdi hekayələr, şəxsi yaşantılar və emosional təcrübələr müasir ədəbiyyatın əsas mövzusuna çevrilib. İnsan duyğularının dərindən araşdırılması oxucu ilə daha güclü bir emosional bağ yaradır. Yazıçılar həyatın çətinliklərini, daxili sarsıntıları və psixoloji böhranları təsvir etməklə həm empatiya hissini oyadır, həm də bu halların normal olduğunu göstərərək oxuculara dəstək olurlar.
Nəticə
Müasir ədəbiyyat təkcə yazı və ya hekayə deyil — o, cəmiyyətin nəbzini tutan, problemlərə güzgü tutan və insanları düşündürən güclü bir vasitədir. O, sosial, psixoloji, mədəni və siyasi sahələrdə cəmiyyətə təsir göstərməklə, insanları həm fərdi, həm də ümumi səviyyədə inkişaf etdirir. Bu səbəbdən müasir ədəbiyyatı oxumaq, dəyərləndirmək və ondan nəticə çıxarmaq təkcə bir zövq deyil, həm də bir vətəndaşlıq məsuliyyətidir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(02.05.2025)
