Şəhla Rəvan,

Cəlilabad rayon Göytəpə şəhər şəhid Vasif Hüseynov adına 2 N-li ümumtəhsil tam orta məktəbnin direktoru, filoloq, ədəbi təhlilçi və tənqidçi, şair. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

Azərbaycanın Xalq şairi mərhum Bəxtiyar Vahabzadənin (1925-2009) xatirəsini əziz tutmaq və 100 illik yubileyinə ədəbi töhfə olaraq onun poeziya nümunələrinin təhlilini davam etdiririk. Bu dəfə görkəmli şairimizin daha bir şerini təhlil etmək və onu B.Vahabzadə poeziyasının vurğunları ilə bölüşmək istəyirəm...

 

HÜSEYN CAVİDƏ

 

Sözünün cövhəri yatır dərində

Yaşar könlümüzdə arzu, niyyətin.

Bir xalqın balası, çiyinlərində

Daşıdın dərdini bəşəriyyətin.

 

Üçcə söz dilinin əzbəri oldu:

Həqiqət, məhəbbət, bir də ədalət.

Zaman dolandıqca sular duruldu,

Hər şey öz yerini tapdı, nəhayət.

 

Amansız bütləri amansız zaman

Keçirdi ələkdən birbəbir bu gün.

Vətənin sızlayan yaralarından

Qeyrət çiçəkləri göyərir bu gün.

 

Sənətin bənzəyir xəzansız bağa,

Orda bülbül ötdü, çiçəklər dindi.

Sağ ikən güvəndin ana torpağa,

Öldün, ana torpaq sənə güvəndi.

 

Şeirin sinə gərdi burulğanlara

Ölüb məzarında yüz yaşa doldun.

Vücudun torpağa dönəndən sonra

Ana torpağına qayıdan oldun.

 

Yanar sinəsiylə buz qıranların

Haqq səsi, dağ səsi tutub dünyanı.

Səni torpağına qaytaranların

 Ömrü uzun olsun torpağın sanı.

 

Sən bir qüvvətə bax, qüvvət içində

Yüz ömür calandı ömrünə, Cavid.

Gələcək nəsillər heyrət içində

Minnətdar olacaq bu günə, Cavid.

 

Şeirin təhlili:

Bəxtiyar Vahabzadənin Hüseyn Cavidə həsr etdiyi bu şeir böyük Azərbaycan dramaturqu və şairinin həyatına, yaradıcılığına və faciəli taleyinə dərin hörmət və məhəbbətin ifadəsidir. Şeir boyu Cavidin şəxsiyyəti, idealları və vətəninə olan sadiqliyi tərənnüm edilir.

 

Cavidin fəlsəfəsi və idealları

Şeirin ilk bəndlərindən etibarən Cavidin sözünün cövhəri, yəni, dərin mənası və ideyalarının əhəmiyyəti vurğulanır.

Vahabzadə Cavidin bir xalqın balası olaraq bütün bəşəriyyətin dərdini çiyinlərində daşıdığını qeyd edir ki, bu da onun yaradıcılığının universal dəyərini göstərir. Onun dilinin əzbəri olan: "Həqiqət, məhəbbət, bir də ədalət" sözləri Cavidin fəlsəfəsinin əsasını təşkil edir. Bu üç dəyər onun bütün əsərlərinin ana xəttini təşkil edir və insanlığın əbədi axtarışlarını əks etdirir. Bəxtiyar Vahabzadənin:

"Zaman dolandıqca sular duruldu

Hər şey öz yerini tapdı, nəhayət"

misraları ilə Cavidin ideyalarının zaman keçdikcə necə təsdiqləndiyini və haqqın öz yerini tutduğunu vurğulayır.

 

Zamanın sınağı və Cavidin dirçəlişi

Şeirdə Cavidin həyatında üzləşdiyi çətinliklərə və Sovet rejiminin ona qarşı apardığı repressiyalara incə işarələr var:

"Amansız bütləri amansız zaman

Keçirdi ələkdən birbəbir bu gün".

Bu misralar zamanın səhv ideologiyaları və "bütləri" necə aradan qaldırdığını göstərir. Cavidin həyatı boyu çəkdiyi əziyyətlərə baxmayaraq, onun yaradıcılığı və ideyaları unudulmayıb. Şeirdə bununla bağlı belə deyilir:

"Vətənin sızlayan yaralarından

Qeyrət çiçəkləri göyərir bu gün".

Şair bu misraları deyərək, onun irsinin vətənin mənəvi dirçəlişinə necə töhfə verdiyini ifadə edir.

Şeirdə ana torpaq motivi xüsusi yer tutur. Vahabzadə Cavidin sənətini "xəzansız bağa" bənzədir, burada bülbül ötür, çiçəklər dinir. Bu, Cavidin yaradıcılığının tükənməzliyini və gözəlliyini simvollaşdırır.

"Sağ ikən güvəndin ana torpağa, / Öldün, ana torpaq sənə güvəndi" misraları, Cavidin vətəninə olan sadiqliyini və onun ölümündən sonra belə ana torpağa necə qayıtdığını, vətəninin bir hissəsinə çevrildiyini poetik şəkildə ifadə edir. Bu, eyni zamanda, Cavidin nəşinin uzun illər sonra vətəninə gətirilməsinə də bir işarədir.

 

Əbədi yaşayış və minnətdarlıq

Şeirin ən təsirli hissələrindən biri Cavidin ölümdən sonra əbədi yaşaması ideyasıdır:

"Şeirin sinə gərdi burulğanlara

Ölüb məzarında yüz yaşa doldun".

Bu misralar Cavidin əsərlərinin zamanın bütün sınaqlarından keçərək bu günə gəlib çatdığını və onun adının unudulmaz olduğunu göstərir.

"Vücudun torpağa dönəndən sonra

Ana torpağına qayıdan oldun".

Şeirin bu misraları onun fiziki yoxluğuna baxmayaraq, mənəvi varlığının torpaqla qaynayıb-qarışdığını vurğulayır.

Son bəndlərdə isə Cavidin nəşinin vətəninə gətirilməsində əməyi olanlara minnətdarlıq ifadə olunur:

"Səni torpağına qaytaranların

Ömrü uzun olsun torpağın sanı".

Bu milli birliyin və tarixi yaddaşın qorunmasının vacibliyini göstərir. Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, Hüseyn Cavid repressiya qurbanlarından biri olaraq Sibir çöllərinə sürgün edilmiş və orada vəfat etdiyi üçün dəfn edilmişdi. Məhz Ulu Öndər Heydər Əliyevin göstərişindən sonra 1982-ci il oktyabrın 12-də Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsi Hüseyn Cavidin məzarının tapılması, cənazəsinin qalıqlarının Azərbaycana gətirilməsi ilə bağlı tarixi bir qərar qəbul etmiş və belə bir şərəfli işin icrası o zaman Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi Həmid Cəfərova həvalə olunmuşdur…

Nəhayət, çətin proseslərdən sonra 1982-ci il oktyabrın 26-da Cavidin cənazəsinin qalıqları Sibir çöllərindən tapılaraq Moskvaya, Moskvadan da Bakıya, sonra isə Naxçıvana gətirilmiş və Naxçıvanda onun öz evinin qarşısında torpağa tapşırılmışdır. Bu da Ulu Öndərin Azərbaycan ədəbiyyatı və poeziya aləminə göstərdiyi böyük qayğıkeşlik və xidmətin bir nümunəsi idi.

Şeir Cavidin "yüz ömür calanan" ömrünə heyranlıqla yekunlaşır və gələcək nəsillərin ona minnətdar olacağını qeyd edir.

 

Bədii xüsusiyyətlər:

Həqiqətən də, Bəxtiyar Vahabzadənin "Hüseyn Cavidə" şeiri məzmunu qədər bədii xüsusiyyətləri ilə də diqqət çəkir. Bu şeirdə şair bədii ifadə vasitələrindən və poetik ustalığından məharətlə istifadə edərək, fikirlərini daha təsirli şəkildə oxucuya çatdırır.

Şeirdəki bədii xüsusiyyətlər aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Epitetlər (bədii təyinlər);

Şeirdə epitetlər fikrin daha parlaq və emosional ifadəsinə xidmət edir:

"Amansız bütlər": Sovet rejiminin ideologiyasına və onun yaratdığı yalançı qəhrəmanlara, doqmalara işarədir.

"Amansız zaman": Zamanın qəddarlığını, sınaqlarını və dəyişməz gedişini vurğulayır.

"Sızlayan yaralar": Vətənin tarixdə yaşadığı ağrıları, faciələri ifadə edir.

"Qeyrət çiçəkləri": Milli ruhun, qürurun və oyanışın təzahürüdür.

"Xəzansız bağ": Cavidin sənətinin tükənməzliyini, əbədi yaşamasını və hər zaman təravətini qoruyacağını bildirir.

"Yanar sinə": Daxili ehtiras, mübarizə ruhu və haqq uğrunda mübarizə aparan insanların qəlbinin alovu.

"Buz qıranlar": Çətinliklərə sinə gərən, maneələri aşan, haqqın bərpası uğrunda mübarizə aparan insanlar.

"Haqq səsi, dağ səsi": Cavidin ideyalarının və onun davamçılarının səsini, gücünü və geniş yayıldığını göstərir.

2. Metaforlar (məcazlar);

Metaforlar şeirə dərinlik və obrazlılıq qatır:

"Sözünün cövhəri yatır dərində": Cavidin sözünün səthi olmadığını, dərin mənalar, fəlsəfi düşüncələr ehtiva etdiyini bildirir. "Cövhər" dəyərli, qiymətli məna yükü daşıyır.

"Zaman dolandıqca sular duruldu": Zamanın hər şeyi öz yerinə qoyacağını, həqiqətlərin üzə çıxacağını ifadə edən məşhur xalq təbiri formasında işlənib.

"Bütləri ələkdən keçirmək": Zamanın yalançı ideyaları, yanlış dəyərləri ifşa edərək təmizləməsi mənasında işlənib.

"Qeyrət çiçəkləri göyərir": Milli ruhun, mənəvi dirçəlişin, azadlıq ideyalarının yenidən canlandığını, inkişaf etdiyini simvolizə edir.

"Sənətin bənzəyir xəzansız bağa": Cavidin yaradıcılığının heç vaxt köhnəlməyəcəyini, daima canlı və təravətli qalacağını ifadə edir.

  "Şeirin sinə gərdi burulğanlara": Cavidin əsərlərinin tarixin çətin dövrlərinə, təzyiqlərə, repressiyalara sinə gərdiyini, onlara tab gətirdiyini bildirir.

3. Müqayisələr (təşbehlər);

Şeirdə birbaşa müqayisələrə az rast gəlinsə də, metaforların bir hissəsi müqayisə əsasında qurulur. Məsələn, sənətin xəzansız bağa bənzədilməsi ("Sənətin bənzəyir xəzansız bağa") açıq bir müqayisədir.

4. Bədii təzad;

Şeirdə dolayısı ilə təzad elementləri var. Məsələn: Cavidin fiziki ölümü ilə ideyalarının əbədi yaşaması arasında bir təzad mövcuddur: "Öldün, ana torpaq sənə güvəndi" və "Ölüb məzarında yüz yaşa doldun".

"Amansız bütlər" və "həqiqət, məhəbbət, ədalət" arasında ideoloji təzad hiss olunur.

5. Sintaktik fiqurlar (təkrirlər, inversiyalar);

Təkrirlər: "Həqiqət, məhəbbət, bir də ədalət" - bu üç sözün bir yerdə verilməsi Cavidin ideyalarının əsas sütunlarını vurğulayır.

İnversiyalara gəldikdə isə: Bəzi misralarda söz sırası dəyişdirilərək fikrin emosionallığı artırılır, ahəng yaradılır:

"Yanar sinəsiylə buz qıranların

Haqq səsi, dağ səsi tutub dünyanı".

6. Ritmlik və qafiyə;

Şeir heca vəznində yazılıb (adətən 11 hecalı). Şeirin ritmi və qafiyə quruluşu (abab) onun musiqiliyinə və axıcılığına kömək edir, oxunmasını asanlaşdırır və yaddaşda qalmasını təmin edir. Məsələn:

dərində / niyyətin

çiyinlərində / bəşəriyyətin

oldu / ədalət

duruldu / nəhayət və s. kimi

7. Həzm və ahəng;

Şeir hər bəndi dörd misradan ibarət olan yeddi bənddən təşkil olunmuşdur. Misraların ahəngi, qafiyələrin uğurlu seçimi şeirə bütövlük və musiqililik bəxş edir.

 

Nəticə:

"Hüseyn Cavidə" şeiri Bəxtiyar Vahabzadənin böyük bir sənətkara olan dərin ehtiramının, onun faciəli taleyinə rəğbətinin və ideyalarına olan inamının bədii ifadəsidir.

Şeir Cavidin həm şəxsi, həm də yaradıcılıq faciəsini əhatə edir, lakin sonda onun qəhrəmanlığını və əbədiyyətini tərənnüm edir. Vahabzadə bu şeirlə Cavidin Azərbaycan ədəbiyyatında və xalqının qəlbində tutduğu yeri bir daha təsdiqləyir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.10.2025)