Famil Hacısoy, “Ədəbiyyat və incəsənət”

         Bu gün uzun müddətdir ki, toplamağa başladığım, oxuduğum bədii və elmi-kütləvi əsərlərdə qarşıma çıxan adətlər, inanc və sınamalar içərisində sırf xristan dini ilə bağlı maraqlı saydığım adət və inancların bəzilərini sizinlə bölüşəcəyəm. Düşünürəm ki, oxucular üçün də bu məlumatlar maraqlı olar.

         İnsanlar ibtidai icma dövründən yüz illəri geridə qoymuş, bugünümüzə gəlib çatan inam və sınamalara inanmış, ümidlərini onlara bağladığından onu nəsildən nəsilə ötürməli olmuşlar. Qədim insanların dərdlərinə çarə, əlac, qəlblərinə təsəlli, təskinlik yeri olmuş bu inanc və sınamalar bir çox yerlərdə hal-hazırda da öz cəlbediciliyini saxlamaqla xalqlar arasında yaşamaqdadır. Bu inanclar şüurlarda özünə yer eləməklə məxsus olduğu xalqların milli mənəvi sərvətinə çevrilərək həmin xalqların kökləri çox-çox dərin qatlara gedən qan yaddaşıdır. Şifahi nitq vasitəsilə yazılı ədəbiyyata gətirilmiş bu dədə-babadan qalma nümunələr məxsus olduqları xalqların dini adətlərini, ayinlərini, inanclarını, dünyəvi və ruhani görüşlərini özündə ehtiva edir. O cümlədən, dinlər içərisində dünya xristianlarına məxsus dini adət-ənənələr və inanclar möhkəm özül üzərində bərqərar olmuşdur. Burada bəzi ziddiyyətli fikir və mülahizələrlə rastlaşmalı oluruqsa da onlar öz əhəmiyyətlərini bugün də saxlamaqla xalqların həyatına daxildirlər.

         Xristian ölkələrinin əhalisi arasında Milad bayramının xüsusi yeri olduğundan ilk öncə bu barədə söz açaq. Qeyd edək ki, milad bayramı dünya xristianları üçün önəmli bayramlardandır. Xristianların bu bayramı qeyd etmələri haqqında ilk məlumatlar IV əsrə aiddir. Bu bayram xristianların mənsub olduqları məzhəblərdən asılı olaraq, müxtəlif günlərdə (25 dekabr; 6-7 yanvar) keçirirlər. Katoliklər Miladı dekabrın 25-də qeyd edirlər. Bəzi mülahizələrə görə, bu tarix ilk xristianların mart ayının 25-də qeyd etdikləri Pasxa və Tanrının bədənləşməsi (İsanın ana bətninə düşməsi) gününün üzərinə 9 ay əlavə edilməsi ilə yaranıb və ən uzun qış gecəsi olan vaxtla üst-üstə düşüb. Digəriləri isə bunu tam başqa səbəblərlə - yəni bütpərəst romalıların həmin tarixdə qeyd etdikləri "Yenilməz Günəşin doğulması" bayramı ilə əlaqələndirirlər. Məlumdur ki, Milan tarixi İncildə göstərildiyi kimi İsanın anadan olması haqqında İncilin Əhdi-Cədiddəki məlumatla bağlıdır.

          …İncilə görə, İsanın anası Məryəm adlı qadın olub. Məryəm Cozef adlı dülgərlə nişanlı olub. Lakin Məryəm bakirə ikən hamilə qalıb. Bu zaman mələklər Məryəmə bir oğlan doğacağı haqqında məlumat veriblər. Digər inanclara görə, mələklər həm də Cozefi inandırıblar ki, Məryəmi qovlamasın, onunla evlənsin. İsanın doğulduğu yerə ilk olaraq gəlib çatması haqqında da müxtəlif inanclar mövcuddur. Bəzi dini kitablarda yazılır ki, bu yeri çobanlar tapıblar. Amma Metyudan olan İncildə isə “ulduzların göstərdiyi yolla” İsanın doğulduğu yerə gəlib çıxan müdriklərdən bəhs olunur. Məryəm və Cozef uşaq doğulana qədər Vifleyem şəhərinə gedirlər. Çünki öz ata evini tərk etmiş Cozef Roma imperatorunun əmri ilə keçirilən siyahıyaalmada iştirak etməliydi. Odur ki, Məryəmlə Cozef İordan çayının kənarı ilə yola çıxırlar. Amma onlar Vifleyemə gəlib çatanda şəhər mehmanxanasında yer tapılmır. Mehmanxana sahibi onlara öz evinin yaxınlığında dağdakı mağarada, atların saxlandığı yerdə gecələməyə icazə verir. Məryəm məhz bu cür səs-küylü, heyvanların qaldığı bir pəyədə öz uşağını dünyaya gətirir.

         …Digər bir əfsanəyəsə görə, çobanların yanında qalan kiçik bir yetim oğlan İsanın doğulması xəbərini eşidəndə onun üçün tikandan çələng hazırlayıb. Lakin sonra öz hədiyyəsindən utanaraq ağlamağa başlayır. Onun göz yaşları al-qırmızı pırkal meyvəsinə dönüb. Qədim təriqətlər bu bitkidən müdafiə üçün istifadə ediblər. Onlar qapı-pəncərələri pırkalla bəzəyərək pis ruhları qovmağa çalışıblar.

…İngiltərədə olan Roma əsgərləri də bayrama öz paylarını vermişdilər. Onlar bayram günlərində yaxşıca yeyib-içir, əylənirdilər. Kilsə həmçinin pırkal bitkisini İsanın tikanlı çələng simvolu kimi seçib. Əfsanəyə görə, Roma əsgərləri bu tikanlı bitkidən tac düzəldib onu İsanın başına taxıblar və mahnı oxuyublar: “Yəhudilərin kralını salamlayın”. Pırkalın meyvələri adətən ağ rəngdə olsalar da, Məsihin qanı onları tünd-qırmızı rəngə boyayıb. (“kulis.az” saytından)

         Neçə min illərdir ki, insan doğulur, nəsil artırır, sonda həyatdan köçür. Bu üç mərhələnin folklorda doğum, toy, yas mərasimləri şəklində əks olunması təbiidir. Topladığımız inanc və sınamalar içərisində özünəməxsus çəkisi olan toy mərasimləri də adamların şadlıq, sevinc əhval-ruhiyyəsini yaxşılaşdırmaqdan ötrü dini və dünyəvi inanclara tapınmaqla həyat düzəmini müəyyənləşdirmək ehtiyacından meydana gəlmiş, məxsus olduğu xalqın öz həyat tərzini, məişət şəraitini qurmasına xidmət göstərmişdir. Bu baxımdan da nəsillərin müşahidəsindən keçdikdən sonra ağızlardan-ağızlara düşərək arıtlanmış inam və sınanclar insanların məişətində  də özünü daha qabarıq göstərməkdədir. İnamlar əsasında nənə və babalar tərəfindən illərin təcrübəsindən çıxarılmış sınanclar vaxt ötdükcə adət şəklini almış, nəsillərin yaddaşında əbədiləşdiyindən ailə məişət daxilindəki münasibətlərdə gələcək nəsilin sağlamlığına önəmli yer ayrılmışdır. Buna görə də, slavyan xalqlarında bir sıra adətlər əsasən hamilə qadınlarla bağlıdır: 

·        Uşağın kar olmaması üçün hamilə qadınlara balıq yemək olmazmış. 

·        Əkiz uşaqların doğulmasından qaçmaq üçün bitişik meyvələri yemək olmazmış. 

·        Uşağın yuxusuzluğunun qarşısını almaq üçün hamilə qadınlar dovşan əti yeməzmiş. Bəzi inanclara görə dovşan heç vaxt yatmır. 

·        Uşağın burnunun axmaması üçün hamilə qadınlar selikli göbələk yeməzlərmiş.

 (yazar Elnarə Ağaoğlu “kulis.az” saytından). 

·        Fransızlarda həftənin cümə günü uğursuz sayılır.

·        Xristiyanlardan ötrü saatın ilk beş dəqiqəsi iş görmək üçün ən uğurludur.

·        Rusiyada və Qafqaz xristianları kimisə səfərə yola salanda uğur diləmək üçün, həm də səfərdən sağ-salamat qayıtması münasibətilə şampan şərabı içirlər.

·        Adətə görə ruslar  bir-biriylə vidalaşarkən qucaqlaşıb üç dəfə öpüşürlər.

·        Rusiyada yaşayan skopsislər (skopsislər provaslav dinin bir təriqətidir.) adətə görə ilk uşaqları dünyaya gələndən sonra özlərini axtaladırlar. Bu əməliyyatı cərrahiyyə yolu ilə öz arvadlarına da tədbiq edib onları da sonsuzlaşdırırlar.   (A.Düma “”Qafqaz əsərindən)

·        Şotlandiyada gəlinlərin toydan əvvəl üstləri palçıq, yumurta və digər şeylər ilə çirkləndirilir və belə şəhərdə piyada gəzdirirlər. Gəlinlər isə intiqam olaraq gecə gec saatda böyüklərinə ayaqlarını yudurdur.

·        Tanzaniya və Keniyada yaşayan Vesai qəbiləsi üzvləri bir-biri ilə tüpürərək salamlaşırlar.

·        Guamda bakirə insanların evlənməsi qadağandır. Heç bir əlaqə yaşamadan evlənmək onlar üçün utanc mənbəyi və təcrübəsiz olduqlarını göstərən bir əlamət sayılır.  (“bizim.az” saytından)

·        Fillipində bəy və gəlin toy gecəsi sərxoş olana qədər içməlidirlər. Fillipinlilər hesab edir ki, bu xüsusi gündə yalnız qonaqlarla əylənmək və içmək vacibdir. Mütləq qaydada sərxoş olacaqları üçün bəylə gəlinə cinsi əlaqədə olmaq da qadağandır.

·        Balkan dövlətlərindən sayılan Makedoniyada da toy gecəsi adəti maraqlıdır. Burada bəylə gəlin evliliklərinin ilk günü toy hədiyyələrinə sahib olmaq üçün bir-birilə mübarizə aparır. Hədiyyələrə sahib olan tərəf ailənin başçısı sayılır.

·        Qədim slavyanlarda toy gecəsi bəylə gəlin tək qalmırdılar. Bəyin böyük qardaşları onları seyr edirdilər. Nəslin artması hər şeydən vacib olduğuna görə bəydə cinsi zəiflik olsaydı, böyük qardaşlar bəyin funksiyalarını icra etməli idilər.

·        Yunanıstanda ilk toy gecəsi yatağa birinci olaraq balaca uşaqları buraxırdılar. Oynayan və qaçan uşaqlar gələcək ailənin sağlam övlad sahibi olacağına ümid ifadə edirdi.

·        Rus pravoslav rahiblərinin mövcudiyyətinin min ildən artıq tarixi olan Yunanıstandakı Afona dağı əslində 335 kvadrat kilometr sahəsi olan yarımadadır. Bura həm də dünyada qadınların gəlməsi qadağan edilmiş ən böyük ərazidir. Afona nəinki qadınları, heç dişi heyvanları da buraxmırlar. Bu pravoslavlıqdakı nikahsızlıq əhdinin qorunması üçün ən rahat yoldur.  (Mir.az saytından)

         Bəzi dinlərdə və onların təriqətlərində bir sıra rəqəmlərin adamlar arasında uğurlu və yaxud uğursuz sayılması bizə məlumdur. Xristianlıqda 13 rəqəminin nəhs, uğursuz rəqəm sayılması belə hallardandır. Bununla bağlı aşağıdakı belə bir rəvayət mövcuddur.

…Bu rəvayətdə İsa peyğəmbərin öz şagirdləri ilə axırıncı şam yeməyindən söhbət açılır. Rəvayətə görə, masanın ətrafında oturanların sayı 12 imiş. 13-cü şəxs İsanın şagirdi Yəhuda (İuda) sonradan gəlir. O, müəlliminə xain çıxaraq onu ələ verir Buna görə də 13 rəqəmi bədbəxtliyin, xəyanətin rəmzi hesab edilir. Lakin 13 əvvəllər də nəhs rəqəm sayılmışdır. «Qədim yəhudilərdə 13 «ölüm rəqəmi» idi. 13 rəqəminə uyğun gələn fal kartını bədbəxtlikdən xəbər vetən işarə hesab edirdilər» Bununla bağlı bir sıra inanclar meydana gəlmişdir ki, bunlar da indiyədək xalqlar arasında yaşamaqdadır. Belə ki, masa arxasında 12 nəfər əyləşmişdirsə, 13-cü şəxs burada oturmur, onun üçün ayrıca süfrə açılır. Bir çox ölkələrdə 13 nömrəli ev, mənzil və s. olmur.

Yaxud:

…13 rəqəminin uğursuz hesab edilməsi on ikilik say sistemi ilə əlaqələndirilir. Vaxtı ilə on iki ədədi ilə say qurtarmış, ondan yuxarı qalxmamış, on iki sayı xoşbəxtliyin rəmzi kimi qəbul olunmuşdur. İnsanlar on ikidən sonra hansı say gələcəyini bilmirdilər. Naməlum say sirli və dəhşətli göründüyündən 13 sayından istifadəni lüzumsuz və artıq iş hesab edirdilər. (Kəmalə İslamzadə “mifoloji təsəvvürlərin, inam və etiqadların rəqəmlərdə ifadəsi” məqaləsindən)

         Aşağıda veriləcək parçalarda mahir müşahidə qabiliyyətinə malik V. Hüqo ətraflı araşdırma apararaq xristian dininin sərt qayda-qanunlara malik olması və bu dinə stayiş edən inançlı insanların ayinlərin icrası zamanı hansı əzab-əziyyətlərdən keçmələrindən, möhkəm nizam-intizamın mövcudluğundan söz açaraq onun inandırıcı və real boyalarla təsvirini vermişdir. Ədib dinin ona sitayiş edənlərin həyatında hansı mövqeyə malik olmasını, onların davranış və güzaranlarında nə kimi rol oynadığını ustalıqla əks etdirmişdir. Bu isə müəllifin bu din və onun təriqətləri haqqında geniş və tutarlı məlumata sahib olmasının bariz göstəricisidir.

         …Martin Verqanın sərt ispan nizamnaməsinə tabe olan benediktçi-bernarçı rahibələr bütün il boyu ətsiz xörək yeyirlər, ümumiyyətlə, başqa icazə verilən günlərdə də pəhriz saxlayaraq, yeməkdən çəkinirlər, ilk olaraq şirin yuxudan oyanaraq yataqdan durur, gecə saat birlə üç arasında dua kitabını oxuyur və səhər ibadətini keçirirlər. Bütün il boyu qaba mələfə və küləş üstündə yatar, heç bir zaman peç yandırmaz, bədənlərini yumazlar, hər cümə günü özlərinə cəza verər, sükut əhdinə riayət edər, bir-birilə ancaq az müddət sürən istirahət vaxtında danışarlar, 14 sentyabrdan, yəni Merac bayramı günündən başlamış pasxaya qədər, bədənlərinə iynə kimi batan yun köynək geyərlər. Altı ay hələ güzəşt deməkdir, qaydaya görə bu köynəyi bütün il boyu geyinməlidirlər: lakin yay istisində dəhşətli bir şey olan bu yun köynək isitməyə və əsəb xəstəliyinə səbəb olur. Buna görə köynəyi geyinmək möhləti ixtisar edildi; lakin bu güzəştə baxmayaraq, 14 sentyabr günü yaxınlaşanda, yəni rahibələr yenidən bu köynəyi geyinən zaman, yenə də onları iki-üç gün isitmə tutur. İtaət, yoxsulluq, bəkarət, daim monastır divarları arasında yaşamaq - onların əhdləri budur. Nizamnamə bu əhdi daha da ağırlaşdırmışdır.

         …Monastır rəisi üç il müddətinə, “seçici analar” adlanan rahibələr tərəfindən seçilir. Bu rahibələr kapitula görə həlledici səsə malik olduqlarından belə adlanırlar. Rəis yenidən yalnız iki dəfə seçilə bilər, beləliklə, monastır rəisi üçün ən uzun idarə müddəti doqquz ildir.

Onlar heç bir zaman ibadəti keçirən keşişin üzünü görməzlər, çünki keşişlə onların arasında beş fut hündürlükdə sarjadan bir pərdə olur. Moizə vaxtında vaiz ibadətxanada dayandığı zaman, rahibələr örpəklərini üzlərinə çəkirlər. Onlar həmişə yavaş danışmalı, başlarını aşağı salıb, gözlərini yerə dikərək yeriməlidirlər. Monastıra yalnız bir kişi girə bilər ki, o da yeparxiya arxiyepiskopudur. Monastıra bir nəfər daha girə bilər: o da bağbandır, lakin o, adətən, qoca olur; bağbanın daim bağda tək olması, rahibələrin isə onun gəlməsindən xəbərdar olub ona rast gəlməməsi üçün bağbanın dizinə zınqırov bağlayırlar. Rahibələr rəisə tabedir, bu itaət hüdudsuz və etirazsızdır. Bu tamamilə tərki-dünyalıq olan kanonik, mənəvi bir itaətkarlıqdır. Onlar İspanın səsinə, hərəkətinə, ən kiçik bir işarəsinə qətiyyətlə, kor bir itaətkarlıqla tabe olurlar, onlar fəhlənin əlindəki mişara bənzərlər, icazə almadan onların heç bir şey yazmağa, oxumağa ixtiyarları yoxdur.

…Hər bir rahibə növbə ilə bağışlama deyilən bir mərasimdən keçməlidir. Bağışlatma - yer üzündə baş verən bütün günahlar, bütün səhvlər, bütün cinayətlər, bütün zülmlər, bütün haqsızlıqlar üçün edilən bir dua deməkdir. Bağışlatma mərasimini keçirən rahibə bacı on iki saat ərzində, gündüz saat dörddən ta səhər saat dördə qədər, yaxud səhər saat dörddən gündüz saat dördə qədər daş döşəmə üzərində, dizi üstündə, müqəddəs nemətlər qarşısında, qolubağlı, boynunda kəndir dayanmalıdır. Rahibə artıq taqətdən düşdüyü zaman, üzü üstə yerə yıxılır, qollarını xaç kimi yanlarına uzadır. O, vəziyyətini ancaq bu vasitə ilə yüngülləşdirə bilər. Rahibə bu vəziyyətdə bütün yer üzündəki günahkarlar üçün dua edir. Burada demək olar ki, ilahi bir əzəmət var. Bu ayin, təpəsində şam yanan bir dirəyin yanında icra edildiyindən monastırda bu ayinə həm “bağışlatma ayini”, həm də “dirəyin yanında dayanma ayini” də deyirlər. Hətta rahibələr zəlalət üçün son ifadəni daha çox tərcih edirlər, çünki bu ifadədə həm cəza, həm də həqarət fikri var. “Bağışlatma ayini” bütün ruhu məşğul edən bir ayindir. Dirək yanında dayanan rahibə bacı, arxasında ildırım çaxsa belə, dönüb geri baxmaz.

Bundan başqa bir rahibə də dayanır. Bu dizi üstə dayanmaq bir saata qədər davam edir.

Rahibələr qarovulda dayanmış əsgərlər kimi bir-birini növbə ilə əvəz edirlər. Yorulmadan sitayişin də mənası budur.

         …Monastır rəisləri və analar övliya, yaxud şəhidlərin adlarını deyil, Həzrət İsanın həyatında mühüm bir hadisəyə işarə edən bir ad daşıyırlar, məsələn: Milad ana, Maya ana. Düxul ana, Tanrı əzabları ana. Lakin övliya şərəfinə ad qoymaq da qadağan deyildir. Rahibələrin üzünə baxdıqda yalnız ağızlarını görmək olur. Hamısının dişləri sarıdır. Diş fırçası heç bir zaman monastıra girməmişdir. Diş təmizləmək - aşağısında “ruhu məhv etmək” sözləri yazılmış bir pilləkənin üst pilləsinə qalxmaq deməkdir. Rahibələr mənim deməzlər. Onların özlərinə aid heç bir şeyləri olmadığından, heç bir şeyi əziz tutmazlar. Onlar hər şeyə bizim deyərlər. Məsələn: bizim örpəyimiz, bizim təsbehimiz. Öz köynəklərindən bəhs etdikləri zaman belə, onlar “bizim köynəyimiz” deyirlər. Bəzən onlar əhəmiyyətsiz bir şeyə, bir dua kitabına, bir dini xatirəyə, bir surətə öyrəşirlər. Lakin bu şeyi əziz tutmağa başladıqlarını hiss edən kimi dərhal onu verməyə borcludurlar. Onlar müqəddəs Terezanın sözlərini xatırlayırlar. Bir dəfə kübar bir xanım rahibəliyə daxil olduğu zaman: “Ana, icazə verin, mənim çox əziz tutduğum müqəddəs İncilin dalınca adam göndərim!” dedikdə, müqəddəs Tereza ona belə bir cavab vermişdi: “Ah! Demək, sizin əziz tutduğunuz bir şey varmış? Elə isə bizim sıramıza daxil olmaya bilərsiniz!”. 

 ( Viktor Hüqo “Səfillər” romanından)

Bu inanc və sınamalar həyat durduqca insanı beşikdən qəbrədək müşayiət etməkdədir. Bu kimi xüsusiyyətlərin adət şəklini alması onların istifadə və tətbiq imkanlarını artırmaqla geniş yayılmasına səbəb olaraq gündəlik həyat tələbinə çevrilmişdir. Məhz buna görə də , yuxarıda sadalananlar həmin dinin səciyyələndirilməsində başlıca amillərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Buradan da göründüyü kimi, bu şifahi xalq nümunələri hər bir xalqın qədim milli adət və ənənələrini, məişət şəraitini, genofondunu, məşğuliyyətini, dini baxışlarını özündə qoruyub saxlamaqla aktual və güvənclidir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(17.10.2024)