Təqdim edir: Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Abdulla Atakişiyev Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin Mənzil-Kommunal Təsərrüfatı  İdarəsində Həmkarlar İttifaqı Komitəsinin sədri, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. Düşünürük ki, onun bu məqaləsi hamı üçün maraqlı olacaq.

Əziz dost! 

Heç vaxt tutduğun vəzifəyə           arxalanaraq, imkanına güvənərək, zəhmətlə, alın təri ilə, qabarlı əlləri ilə,halallıqla çörəyini qazanaraq, ailəsini dolandıran insana rişxəndlə, yuxarıdan            aşağı baxma!

Unutma ki, həyat çox                                                            aldadıcı və etibarsızdır! Bir də görürsən ki, “Hətta şahın da dilənçiyə işi                                          düşür, ona möhtac olur!!! 

  (A.Atakişiyev)

Yer üzünün əşrəfi olan insan hazırki, müasir  şəkilə düşmək üçün üzün, keşməkeşli və tarixi bir yol keçmək məcburiyyətində qalmışdır. Ən qədim insanlar xarici görkəmlərinə görə insanabənzər meymuna oxşar idi. İnsan müasir görkəmə düşənə qədər üç böyük tarixi inkişaf mərhələsi keçmişdir. Ilk mərhələyə ən qədim insanlar (arxantroplar), ikinci mərhələyə ibtidai insanlar (paleantroplar) və üçüncü mərhələyə isə müasir insanlar (homo sapienslər) aiddir.

Alimlər ən qədim insanların sümüklərinin qalıqlarına əsasən onların xarici görkəmini müəyyən edə bilmişlər. Ən qədim insanlar iri meymuna oxşayırdılar. Onların beyinləri meymun beynindən böyük, müasir insan beynindən kiçik idi, əlləri dizə qədər uzanır və çox kobud bir şəkildə idi. Ayaq üstə gəzir, əlləri ilə sadə işlər görür, ov edir, yem toplayır, müdafiə olunurdular. Alınları ensiz və arxaya maili idi.

Ən qədim əmək alətlərini insanlar daşdan hazırlayırdılar. Buna görə də tarixin ilk dövrü daş dövrü adlanır. Daş dövrü 2 milyon il davam etmişdir.İnsanların ən qədim və ilk əmək aləti sivri daş, dəyənək və yer qazan çubuq olmuşdur. Əmək alətinin hazırlanması insanın əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmağa başlamasının nəticəsi idi.

İnsanın ardıcıl əmək fəaliyyəti onun bütün orqanizminin tədricən inkişaf edib, dəyişməsinə səbəb olmuşdur.Əsasən insanın ən çox əli və beyni inkişaf etdi. Alimlər əmək alətləri hazırlamaq bacarığı olan insanları “bacarıqlı insan” adlandırırlar. Daş əmək alətləri, əsasən, vulkanik süxur parçaları olan şüşə, dəvəgözü, çaxmaqdaşı, tuf və əhəng daşından hazırlanırdı.

Çaxmaqdaşı tez sındığı və ondan iti qəlpələr əmələ gəldiyi üçü ondan düzəldilən əmək alətləri geniş yayılmışdı.

İnsanlar əmək prosesində topladıqları təcrübəni təkmilləşdirərək, nəsildən-nəsilə ötürmüşlər. Onlar əsrlər keçdikcə daha təkmil əmək alətləri hazırlayırdılar. Bir neçə yüz min il bundan əvvəl “bacarıqlı insan” daşdan əl çapacağı, qaşov, bıçaq, sümükdən biz, iynə hazırlayır, 20-30 min il bundan əvvəl isə balıq ovu üçün sümük və buynuzdan harpun düzəldirdi.Insanın  ilk  paltarı dəridən, onun daldalandığı yurdlar isə təbii mağaralar olmuşdu. Düzən yerlərdəki insanlar mamont sümüyündən və dəridən yurd tikirdilər. Milyon illər ərzində insanın şüuru, nitqi və əli inkişaf etdi.

Paleolit dövrünün sonunda, təqribən 40 min il bundan əvvəl neandertal tipli insanlar müasir tipli insana çevrilməyə başladılar. Alimlər bu insan tipini “ağıllı insan” (Homo Sapiens) adlandırdılar.

Ağıllı insanın beyni  “bacarıqlıinsan”ın beynindən iki dəfə böyük idi, nitqi aydın idi, məntiqi düşünməyi bacarırdı, qaməti düz, boyu hündür idi, iri kobud əllər isə ən mürəkkəb işlərin görülməsi üçün inkişaf edərək, təkmilləşmişdi. Artıq insan görmək istədiyi hər hansı bir işi əvvəlcədən fikirləşir və sonra əllərinin vasitəsi ilə onu həyata keçirirdi.Beləliklə, illər keçdikcə insan əllərinin vasitəsi ilə yer üzərində sözün əsl mənasında xariqələr, möcüzələr meydana gəlməyə başladı.

İnsan tədriçən mağaralardan çıxaraq öz əlləri ilə yaratmağa müvəffəq olduğu  evlərdə, qəsrlərdə, saraylarda, insan məskənləri olan müasir kənd və şəhərlərdə yaşamağa başladı. İnsan əllərinin vasitəsi ilə bu gün də heyrət və təəccübə səbəb olan Misir ehramları, Mayya abidələri, Tac-Mahal məqbərəsi, Qız qalası və nəhayət ki, bu günün möcüzəsi sayılan məşhur Alov qüllələri inşa edildi.

Bir sözlə, yer kürəsi insan əllərinin köməkliyi ilə möcüzələr diyarı olan cənnət məkana çevrilmişdir.Bir anlıq iksan əlləri ilə yaradılmış bütün maddi və mənəvi nemətləri yer üzündən götürmək mümkün olsa, onda görün yer kürəsi nə şəkilə düşər. Əlbəttə, bunu fikirləşmək belə adamı qorxudur, üşütməyə salır.

Tarixin bütün dövrlərində insan əllərinin yaratdıqları, mütərəqqi fikirli şəxslərin, şəxsiyyətlərin, dahilərin diqqətindən yayınmamışdır.Bu böyük dühalar əmək, zəhmət və onun insana bəxş etdiyi maddi, mənəvi nemətlərə yüksək qiymət vermiş, onu tərənnüm etmişlər. 

Böyük şəxsiyyətlər tərəfindən fiziki əməyə verilən yüksək dəyərləri xatırlatmaqla həmin insanların həmişə yaşar ruhlarını yad etmək bizim insanlıq borcumuzdur:        

Ş.Balder:”Çox işlədikcə daha yaxşı işləyir və o qədər də həvəslə işləmək istəyirsən.” H.B.Zərdabi:”Fiziki əmək, necə deyərlər, xəstəlikləri müalicə edir, şərə qalib gəlir, insanda əxlaqi intibah əmələ gətirir.”

B.Franklin:” Əmək xoşbəxtliyin atasıdır.”

N.Zolya:”Ən böyük həqiqət əməkdir, həyatın bütün nəşəsi yaradıcılıqdır. Yaratmaq ölümü öldürmək deməkdir.”     

N.Ostrovski:”Əmək bütün xəstəliklərin ən vacib loğmanıdır, əməkdən fərəhli heç bir şey yoxdur.” 

T.Edisson: “İnsan eşitdikləri və dedikləri ilə deyil, əmək və fəaliyyəti ilə kamilləşir.Düha-on faiz istedaddan və doxsan faiz tər tökməkdən əmələ gəlir.”  

 K.Maraks:”Əmək həyat lampasına yanacaq tökür, düşüncə isə onu yandırır.İnsan fəaliyyətinin bütün sahələri böyük bir təməl-əmək, məhz əmək üzərində inkişaf edir, əməyin ecazkar təsiri insan tərbiyəsinin də əsasıdır. Heç bir cəmiyyət əməksiz mümkün deyil.”  

M.Qorki:”Dünyanı tərpədmək üçün Arximedin tələb etdiyi dayaq nöqtəsi azad əməkdir.” 

Volter:”İş bizi üç bəladan: avaraçılıqdan, qəbahətdən və ehtiyacdan xilas edir.”

İ.R.Bexer:”Nə vaxt ki, qəmlisən işlə.Bu, kədəri qovmaq üçün yeganə vasitədir.Heç nə iş qədər adamı cansıxıcı boşluqdan xilas etmir.”

V.Hüqo: “Öz əllərinin zəhməti ilə yaşaya bilmək böyük səadətdir.Tənbəllik anadırsa, onun oğlu oğurluq, qızı isə aclıqdır.”

Sədi: “Xəzinə tapmq üçün zəhmətə qatlaşmaq lazımdır.”  

N.Gəncəvi: “Hər halda sən çalış, həyat əməkdir, Cənnət kahallığı nəyə gərəkdir.Xəzinə kəşf etmək istəsən əgər, Hər bir çətinliyə tab et, sinə gər.Həyatın cövhəri yalnız əməkdir,Zəhmətsiz bir insan nəyə gərəkdir.”

F.Engels: “Əmək bütün insan həyatının birinci əsas şərtidir, həm də o dərəcədə  belə əsas şərtdir ki, biz müəyyən mənada deməliyik: insanın özünü əmək yaratmışdir.”

Məhəmməd peyğəmbər s.ə.s. buyururdu: “İbadət yetmiş qapıdır(qisimdir), bunlardan ən üstünü halal yolla ruzi qazanmaq üçün çalışmaqdır.

Şübhə yoxdur ki, Allah, qulunun halal ruzi qazanmaq yolunda əziyyət çəkdiyini, yorulduğunu görməyi sevər.Kim halal ruzi qazanarkən yorulub yatarsa, günühları bağışlanmış halda yatar.”Rəsuli-Əkrəm Peyğəmbərimiz (s.ə.s.): "İbadət on parçdadan ibarətdir. Bu on parçanın doqquzu halal ruzini axtarmaqdadır," – buyuraraq halal-harama diqqət etməyin əhəmiyyətini vurğulamış; bir çox hədislərində ruzi axtaranları öymüş və ümmətini halal qazanca təşviq etmişdir. Rəsulullah (s.ə.s.) bir bəyanında: "Elə günahlar var ki, onları nə namaz, nə oruc, nə də həcc təmizləyə bilər. Onları ancaq yaşayışını təmin etmək üçün işləyərək silə bilər," – buyurmuş, bir başqa hədisdə də: "İşləməkdən əlləri qabar olmuş və yorğun yatan insan bağışlanar, günahlarından qurtular!" – deyə müjdəsini vermişdir. Allah Rəsulu (s.ə.s.) alın təri ilə ailəsinin yaşantısını təmin edən hər kəsi təqdir etmiş və bu mövzuda mütəmadi olaraq səhabələri halal gəlirə təşviq etmişdir. Məsələn, bir gün Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) Sad bin Muaz (r.a.) ilə qarşılaşanda ona əl verib görüşmüş və Həzrəti Sadın əllərinin qabar-qabar olduğunu görüncə bunun səbəbini soruşmuşdur. Böyük səhabə: "Ailəm üçün işləməkdən belə oldu!" – deyincə Həbibi-Əkrəm:"Budur Allahın sevdiyi əllər!.." – buyuraraq əziz dostunun qabarlı əllərinə işarə etmişdir.

Uca Rəbbimiz hər sözü və nümunəvi həyatı ilə göstərmişdir ki, bu qısa həyat elə və ya belə keçib gedir.İnanan insan gördüyü işin asanlıq və çətinliyindən asılı olmayaraq gəlirin halal yoxsa haram olduğuna baxmalı, nə olur-olsun, halal ruzi təmin etməyə çalışmalıdır. Yeri gələndə o,   daş yonmalı, ya da əlinə bir bel alıb iş axtarmalı, yeri gələndə başqasının torpağını belləməli, bir başqasına yol açmalı və mütləq Haqq-Təalanın halal saydığı bir yolla yaşayışını təmin etməlidir.Bəli, halal gəliri əldə etmək qayəsi ilə görülən işin mahiyyəti əhəmiyyətli deyil. Bəziləri müəyyən işləri alçaldsa da, hər halal iş Allahın nəzdində məqbuldur.Sələfləri peyğəmbər haqqındabelə deyirdilər:”Kişilər evdə nə iş görərdisə, o da görərdi.Ulağa minərdi, ayaqqabılarını özü təmir edərdi, köynəyini özü yamayardı.Bayram namazına  piyada gedər və oradan piyada qayıdardı.”Peyğəmbər özü barədə deyirdi:”Mən də bir qulam; qul kimi yeyirəm, qul kimi içirəm, qul kimi oturub-dururam.Mən çəkdiyim əziyyətləri heç kim çəkməmişdir.”

Atalar belə demişdir:Əmək yoxdur-yemək yoxdur.İş insanın cövhəridir.İnsanı əmək ucaldır.İşləməyən dişləməz.Qismətə yox, zəhmətə ümid ol. N.Gəncəvi  “ Kərpic kəsən kişinin dastanı” şerində  deyirdi:      

Onunçün öyrətdim ki, əlimi bu sənətə,

Bir gün sənə əl açıb düşməyim xəcalətə.

Son dövrlərə qədər əmək-zəhmət adamı hörmətli, izzətli, sayılıb-seçilən adam, sözün əsl mənasında qəhrəman idi.Onun adına neçə-neçə şeirlər, hekayələr, povestlər, romanlar yazılmış, kino filmlər çəkilmiş, mahnılar bəstələnmişdir.Sürəyya, Qızqayıt, Tərlan,  Neftçi Qurban, Çoban Qara, Sərdar və bu kimi neçə-neçə mahnılar efirlərin, radio dalğalarının yaraşığına çevrilmiş, dillər əzbəri olmuşdur.Əmək qəhrəmanlarına fəxri adlar verilmiş, onlar qurultayların nümayəndəsinə çevrilmiş, deputat seçilmişlər, rəsmi və ədəbi-bədii tədbirlərin, gecələrin fəxri qonaqları olmuşlar.     Ancaq zaman, dövr dəyişmiş insanların əmyə, zəhmətə, zəhmətkeşə münasibətində müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir.İndi ağır fiziki əmək, zəhmət tələb edən işlərdə işləmək istəyənlərin sayı o qədər də çox deyil.Təəssüf ki. bir çox insanlar zəhmət çəkmədən, tər tökmədən yaşamaq, var-dövlət, ev-eşik, şan-şöhrət, ad-san, hörmət sahibi olmaq iddiasındadır.

Zaman keçdikcə bu fikirdə, düşüncədə baxışda olanların sayı durmadan artır.

Ətrafımızda baş verənlər, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən aparılan təbliğat da bir başa buna təkan verir.

Artıq çoxdandır ki, insanların əmək münasibətlərini tənzimləyən bir çox rəsmi sənədlərdə də zəhmət, zəhmətkeş sözlərinə rast gəlmək mümkün deyildir.

Bəlkə  bu da, qloballaşan dünyamızın bizə bəxş etdiyi yeniliklərdən biridir.

Dəfələrlə olubdur ki, mənimlə əl verib salamlaşan, görüşən  insanlar əlimdəki qabarları hiss edərək, təəccüblə, əlimdəki bu kobud qabarların səbəbini, hadan və nədən qaynaqlandığını məndən soruşublar. Əlbəttə ki, qabarların bir səbəbi, qaynaq nöqtəsi, mənbəyi vardır,- bu halal zəhmət, halal əməkdir.    Mənim mərhum valideyinlərim atam Zabit kişi, anam Bəsti xanım sözün əsl, tam mənasında zəhmətdən, əməkdən, halallıqdan yoğrulmuş insanlar idi.Atam ömrünün son günlərinə qədər əlini işdən çəkmədi.Atamın zəhmətdən qabar bağlamış, kobudlaşmış, barmaqları əyilmiş əlləri – fədakar zəhmət adamının əlləri kimi xatirələrimdə yaşayır.Gəncliyini, ömrünün ən yaxşı vaxtlarını övladlarına həsr eləmiş  anamın sərt, dərisi cadar-cadar olmuş əlləri daim gözümün qabağına gəlir. Görüşəndə saçlarıma tumar çəkən, dəfələrlə öpdüyüm o sərt, qabarlı əllər gözümün önündə canlanır.Odun doğrayan, ot biçən, alaq təmizləyən, inək sağan, təndir qalayan, çörək yapan o əllər  sərt, qabarlı əllər  yadıma düşür, məni xatirələrimin qanadına alıb uşaqlıq, yeniyetməlik, gənclik dövrlərimə, qayğısız atalı-analı övladlıq dövrlərimə aparır.Çox təəssüf ki, bu dövr çox tez başa çatdı.Ancaq mənə təsəlli verən hal odur ki, mən valideynlərimdən əməyə, zəhmətə, zəhmətkeşə hörməti öyrəndim.Alın təri ilə, zəhmətlə, qabarlı əllərlə halal çörək qazanmağı mənimsədim.Elə buna görə də bütün həyatım boyu mən valideynlərimə borcluyam və əlbəttə ki, onlara duaçıyam.   

Valideynləriin qanından, canından süzülüb gələn zəhmətsevərliyin, halallığın nəticəsidir ki, bu gün qardaşlarım Mübariz, Baris, Səttar, bacım Almaz ailəsini zəhmətlə, alın təri ilə qazanılan çörəklə, alnı açıq, üzü ağ şəkildə dolandırır.Mən də halal çörəyi torpaqdan çıxan bir kəndli-kolxozçu ailəsində dünyaya göz açan bir insan kimi zəhmətin ağırlığını, şirinliyini hələ lap kiçik yaşlarımdan öz çiyinlərimdə hiss etmişəm.Həyət yanı təsərrüfatda və kolxoz sahəsində valideynlərimlə çiyin-çiyinə çalışaraq ailə büdcəsinə öz töhfəmi verməyə çalışmışam.Bu gün yaxınlarımda təəcüb doğuran əllərimdəki o kobud qabarların bünövrəsi ilk uşaqlıq vaxtlarımda qoyulub və bu gün də davam edir.Əmək, zəhmətsevərlik halallıq bizim nəslimizdə, kökümüzdədir,  qanımıza, canımıza hopub, nəsildən - nəsilə keçmişdir. Həyat yolunda mənə yoldaşlıq edən Nəzakət xanım da əsası zıhmətlə, halallıqla qoyulmuş ailə qalasının tədricən, yavaş-yavaş ucaldılmasında, başa, ərsəyə gətirilməsində sözün əsl mənasında mənimlə birlikdə “Fərhad kimi külüng çalıb.”Övladlarımızı da bu ruhda, amalda böyütməyə çalışmışıq.Qızlarım Sevinc və Gülnarı, oğlum Məhəmmədi də zəhmətsevərlik, halallıq ruhunda tərbiyə etməyə cəhd etmişik.BÖYÜK YARADANA ŞÜKÜR OLSUN! Kİ, zəhmətimiz, əməyimiz hədər getməyib.Hər üç övladımız zəhmətlə, alın təri ilə çörək qazanaraq, halallıqla ailəsini doladırmağa çalışır.Ümid edirik və inanırıq ki, bu ənənəni gələcəkdə də layiqincə davam etdirmək üçün ULU  TANRI bizə güç, qüvvət və tükənmək bilməyən enerji, əməyə, zəhmətə, əlbəttə ki, zəhmətkeşə  hörmət və məhəbbət bəxş  edəcəkdir!!!

Eyni zamanda cəmiyyətimizdə əməyə, zəhmətə, zəhmətkeşə münasibəti dəyişmək üçün bütün sahələrdə təbliğat, təlim və tərbiyə işi aparılmalıdır.Bu iş  ailədən başlamalı, baxça və  məktəbdə ardıcıl, davamlı və əlaqəli şəkildə inkişaf etdirilərək, həyata keçirilməlidir.    

Gəlin untmayaq və daim yadda saxlayaq ki:   

Səadət hər kəsin öz əlindədir,İşində, gücündə, əməlindədir! 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.08.2024)