Leo Essad –Bey Nusenbaum barədə əfsanələr dolaşmaqdadır. Bir neçə təxəllüslə, o cümlədən azərbaycanlı oxuculara yaxşı tanış olan Məhəmməd Əsəd bəy və Qurban Səid təxəllüsü ilə yazdığı bəllidir. Bu məntiqlə, dünyaşöhrətli “Əli və Nino” romanının müəllifi də odur.

Talehə Əliyeva ötən əsrin 20-ci, 30-cu illərində Almaniya mətbuatında sözügedən müəllifə aid bir neçə məqaləni dilimizə çevirib və redaksiyamıza təqdim edib. Onları diqqətinizə çatdırırıq. 

MÜASİR TÜRK ƏDƏBİYYATI

Suad Dərviş xanımla söhbət

Bu günkü ərəblərin, türklərin, farsların, tatarların ədəbi yaradıcılığı olan Yaxın Şərg ədəbiyyatında müasir Türkiyə ədəbiyyatı demək olar ki, “sivilizasiyalaşdırıcı” rol oynayır.

Avropa düşüncə tərzi, Avropa mədəniyyəti Şərq xalqlarına “Türkiyə modernizmi” vasitəsilə açılır ki, bu məzmun və formaca Şərq dünyasından qopmamaqla Avropaya yaxınlaşmaqdır. “Türkiyə modernizmi” Avropa mədəniyyətinin daşıyıcısı kimi əslində didaktik ədəbiyyatdır, ancaq hələ də sanballı əsərlər yetişdirməyə gücü yetir. Məşhur türk şairi Suad Dərviş xanım bu baxımdan yeni Şərgin xarakterik bir figurudur. Zahirən parisli olan bu xanım öz impressionist yaradıcılığında türkçülüyün minillikər boyu meloncholik-mistik ruhunu əks edir.

“Qara kitab” və” Nə bir səs, nə bir nəfəs” romanları ilə məşhurlaşan Suad Dərviş təhsili ilə əlaqədar hazırda Berlindədir. O, Türkiyə Şairlər Birliyinin xətti ilə Almaniyanın mətbuat və teatr sahəsini öyrənməyə göndərilib.

“Müasir türk ədəbiyyatını 50 il əvvəl Abdul Hak Hamid və Ziya Gök Alp fars-ərəb sehirli dünyasından qoparmışlar. O vaxtdan da Avropa, əsasən də fransız ədəbiyyatı bizim bələdçimiz oldu. Anatole Francesin təsirini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Lakin heç bir halda türk ədəbiyyatı fransızlaşmış deyil.

Müasir Türkiyə ədəbiyyatının hazırda ümumi bir ədəbi xətti yoxdur. Biz ədəbi anarxiya vəziyyətindəyik. Ekspressionistlər, dadaistlər, imacinistlər, simvolistlər, hətta aramızda naturalistlər də var. Bu gün Avropada olan hər ədəbi cərəyanın Türkiyədə iki, üç tərəfdarı var. Onlar da başqa ədəbi məktəblərin 200, ya 300 tərəfdarları ilə amansız mübarizədədirlər. Məsələn, mən özüm, tənqidçilərə görə “mistik çalarlı” , impressionistəm. Bu cərəyan qarmaqarışıqlığında onsuz da hər şeyi istedad həll edir. Simvolistlərin ən görkəmli nümayəndəsi Ahmed Haşimdir. Onun şeirləri türk ədəbiyyatının son yüzilliklərinin şübhəsiz ən yaxşı nümunəsidir. Yakub Kara Karaosmanoğlunun “Rahmet “ və “Bir sərəncam” novellaları almancaya tərcümə olunub. Digər liriklərdən mən Memed Emin və parlaq hekayə yazarı Ahmed Hikməti qeyd etmək istəyirəm.

Bizim zəmanəmız üçün maraqlı və təəccüb doğuran haldır ki, türk ədəbiyyatında məhsuldarlığına görə qadın kişiylə eyni səviyyədə durur. Elə bil yüzilliklər boyunca Hərəmdə türk qadınlarının şairliyi püxtələşilb. Bu gün türk ədəbiyyatının əsaslı hissəsi qadınların əlindədir. İlk növbədə Halide Edib və onun “Yeni Turan” və “Dağa çıxan kürd” əsərlərini qeyd etmək istəyirəm. Halide Edib həm dahı şairə, həm də bizim milli mübarizimiz kimi tanınır. İstiqlal savaşında o, sıravi əsgər kimi cəbhədə vuruşmuş, sonralar Türkiyədə yeganə qadın zabit olmuşdur. Halide Edib türk şeiriyyətinin ən qocaman nəslidir. Ancaq çağdaş ədəbiyyatda da emansipasiyalaşmış türk qadınının böyük rolu var.”

Kişi müşayətçi olmadan, qısa saçlı, əlində kirşan qabı və Türkiyə Şairlər Birliyinin vəsiqəsi ilə Avropada səyahət edən Suad Dərviş xanım özünün də bu ölkənin ədəbiyyatında xidmətləri var. Onun romanları Türkiyədən çox uzaqlarda bütün Şərqdə məşhurdur. Bu mavi gözlü gənc türk qadını zahirən şərqliliyi sezilməsə də, qanı və canı ilə türk olaraq qalmışdır.

Sağollaşmaq zamanı manıkürlü əlini uzadıb, musiqili İstanbul türkcəsində mənimlə bir az Hazenkleverin ”Nigahlar göydə bağlanır” əsəri haqda danışdı, Almaniyada senzuranın olub-olmadığını soruşdu.

Essad Bey.

“Die literarische Welt” qəzeti 5/1929, Nr. 2, S.1(1 1/4)

Almancadan tərcümə etdi: Talehə Əliyeva

Müəllif hüquqları qorunur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.08.2024)