“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün 

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Cəlal Allahverdiyevin “110 yaşlı “Lək-lək” məqaləsi təqdim ediləcək.

Cəlal ALLAHVERDİYEV

110 YAŞLI "LƏK-LƏK"

Qədim mədəniyyətə, zəngin ədəbi irsə malik olan İrəvanda milli mətbuatın yaranması ictimai-ədəbi fikir tariximizin inkişafında özünəməxsus yer tutur. XIX əsrin sonlarında İrə­van­da yaşayan azərbaycanlı ziyalılar maarifi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı inkişaf etdirməyin  yo­lu­nu,  ilk  növbədə, məhz mətbuatda – ana dilli mətbuatın yaranmasında  görürdülər. Onlar bu yol­­­­da ardıcıl mübarizə aparır, əvəzsiz xidmətlər göstərirdilər. İrəvanda Azərbaycan mət­buatı­nın, maarifçilik hərəkatının, ictimai-bədii fikrinin aparıcı simaları Mirzə Ələkbər Elxanov, Məşədi İsmayıl Hacı Kazımzadə, Mirzə Kazım Qazi Əsgərzadə, Axund Əhmədov, Mir­zə Əlixan Şəmsil Hükəma, Hacı Seyid  Rza Əmirzadə, Axund Məmmədbağır Qazızadə, Ab­bas Razi Məmmədzadə, Cabbar Əsgərzadə, Əli Məhzun Rəhimov, Mirabbas Mirbağırov, Mir­­məhəmməd Mirfətullayev, Məmmədvəli Qəmərlinski, Mirzə Cabbar Məmməd­zadə, Axund Əbülhəsən Qazızadə, Həsənzadə Mirzə Hüseyn İrəvani, Asəf bəy Şəfibəyov, Məm­mədəli Na­sir, Həsən bəy Qazıyev, Əkbər Rizayev və burada yaşayıb-yaradan onlarla bu kimi maarif­­pərvər ziyalılar öz səslərini xalqa çatdırmaq üçün ana dilində qəzet, jurnal təsis etmə­yin vacib­liyini aydın dərk edib, bu ideyanın ger­çək­ləşdirilməsinə ciddi səy və təşəbbüs göstə­rir, bu yolda qələmləri ilə mübarizə aparırdılar. İrəvanda ana dilli mətbuat orqanının ya­ran­ması isə günün ən vacib məsələsinə çevril­mişdi. Bunu həm də dövrün mövcud ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni proseslərində baş verən mütərəqqi dəyişikliklər də zəruri edirdi. Lakin İrə­van­da Azər­baycanın ictimai, ədəbi-mədəni həyatının ən mühüm hadisələrindən olan milli mət­buatın yaran­ması XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. İrəvan şəhərində yaşayıb-yaradan ziya­lı­larımız XX əsrin ikinci onilliyində bu böyük missiyanı, məsuliyyəti öz üzərlərinə götür­dülər və Azərbaycan dilində fəaliyyət göstərəcək mətbuatın əsasını qoydular. İrəvanda milli mət­buatın yaranması ideyasını gerçəkləşdirmək ilk dəfə nəinki İrəvanda, bütün Cənubi Qaf­qazda, hətta onun hüdudlarından kənarda tanınmış, yetkin qələm sahibi, jurnalist, şair Cabbar Əsgər­zadə və Mirməhəmməd Mir­­fətullayevə nəsib olmuşdur. 

Jurnalın nəşri ilə onlar, əslində, bir vətəndaş olaraq xalqın qarşısında yaranmış prob­lem­ləri  aradan qaldırmağa, onları həll etməyə və ideyalarını həyata keçirməyə çalışmışdır. Onla­rın əsas məqsədlərindən biri də soydaşlarımızın əksəriyyətinin düçar olduğu dini fanatizm bə­­la­sına və cəhalətə qarşı satirik üslub ilə mübarizə aparmaq idi. "Lək-lək" və onun səhi­fə­lərində çıxış edənlər çətinliklə də olsa, məqsədlərinə uğurla nail olurdular. Hələ "Lək-lək"in nəşrinə icazə alınmamışdan xeyli əvvəl Cabbar Əsgərzadə İrəvanda jurnal burax­maq barədə yaxın dostu, görkəmli ziyalı mühərrir Məmmədəli Sidqi ilə məsləhətləşmiş və məktublaşmışdı. Cabbar Əsgərzadənin Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda Məmmədəli Sidqiyə aid fondda ona ünvanladığı 40-dan artıq məktubu saxlanılır. Cabbar Əs­gərzadənin yazdığı məktublar Azərbaycan dilində ərəb əlifbası ilə yazılmışdır. Bu nümu­nə­lərin hər birində Sidqiyə hörmət, qardaş məhəbbəti duyulur. "Lək-lək"lə bağlı müəyyən mə­­sə­lələrə aydınlıq gətirmək üçün bu epistolyar nümunələr fakt və sənəd olaraq çox qiy­mət­lidir. Cabbar Əs­gərzadə məktub­la­rın­da "Kəlniyyət", "İqbal", "Dirilik", digər qəzet-jur­nal­ların durumu, məsləki, dövrün ziya­lı­ları Salman Mümtaz, Seyid Hüseyn, Əliqulu Qəm­kü­sar, Zül­füqar Ha­cı­bəyov, Hüseyn Minasazov, Mirzəağa Əliyev və başqaları haqqında öz fikirlə­rini Məm­mədəli Sidqi ilə pay­laşır. Həmin məktublarla tanış olduqda aydın olur ki, Cab­bar Əsgərzadə və Mirməhəmməd Mirfətullayev "Lək-lək"in nəşrinə uzun müddət hazır­laş­mışlar. Bu cəhət­dən Cabbar Əsgər­za­dənin Məmmədəli Sidqiyə göndərdiyi 4 dekabr 1913, 18 fevral 1914, 16 yanvar 1914-cü il tarixli məktubları səciyyəvidir. O, birinci məktubunda "Lək-lək" ad­lı sati­rik jurnal çıxarmaq istəyini və bu barədə öz fikir və düşüncələrini Məm­mədəli Sid­qiy­lə bö­lü­şür. Məktubların bir ne­çəsi "Lək-lək" jurnalına məhz mollanəsrəddin­çilərin cəlb edilməsi ilə əlaqədardır. Bu epistolyar nümunələrdə nəşrinə başlaya­caq jurnalın ətrafına daha çox mollanəs­rəd­dinçi­lə­rin cəlb edilməsini Məmmədəli Sidqiyə bildirir. Məc­muənin sanballı, qüsursuz nəşri üçün Cab­bar Əsgər­zadənin bu məsələdə daha çox arxalan­dı­ğı qüvvə məhz mollanəs­rəddinçilər idi. Bu məq­sədlə daha çox tanıdığı mol­lanəsrəddinçi yazar­ların jurnal­da işti­rakına nail olmaq üçün Məm­­mədəli Sidqidən onla­rın ünvanlarını xə­bər alır və tanıma­dıq­ları ilə isə tanış etmələrini xahiş edir. Cabbar Əsgər­zadənin Məmmədəli Sidqiyə ün­van­la­dığı digər mək­tublarında "Lək-lək" məcmuəsinin daha geniş coğra­fi­ya­da ya­yıl­ması, baş­qa əla­­qə­dar məsə­lələrlə bağlı məsləhətləşmələr və fikir mü­ba­dilələri də öz əksini tap­mış­dı. Məktub­laşma­lardan aydın olur ki, "Lək-lək"in meydana gəlməsində və yayılmasın­da Cab­bar Əsgər­zadə­nin ən yaxın məs­lə­hət­çisi və isti­qa­mət­vericisi Məmmədəli Sidqi olmuş­dur.

Uzun sürən mübarizədən sonra "Lək-lək" satirik məcmuəsinin nəşrinə İrəvan quber­na­toru tərəfindən 21 yanvar 1914-cü il tarixində jurnalın öz proqramına uyğun olaraq icazə ve­­ril­­mişdir. Məcmuənin proqramında 10 – 1. baş məqalələr: 2. şeirlər; 3. şəhər işləri; 4. Qafqaz xəbər­ləri; 5. teleqramlar; 6. felyetonlar; 7. poçt qutusu; 8. elanlar; 9. xarici xəbərlər; 10. da­xili xəbərlər şöbəsin­dən ibarət olmaqla hər həftə nəşr olunacağı bildirilirdi. Belə aydın proqramla mətbuat aləminə qədəm qoyan "Lək-lək" satirik jurnalı sonadək öz proqramına sadiq qalmışdır. "Lək-lək"in nəşri İrəvanda fəaliyyət göstərən mətbuat müfəttişliyi tərəfindən nəzərdən keçirilirdi. "Lək-lək"in yaranma prosesinə nəzər saldıqda onun nəşrinə Cabbar Əsgərzadə, Mirməhəmməd Mirfətulla­yev və İrəvanın açıq fikirli, qabaqcıl ziyalılarının hələ neçə ay əvvəlcədən hazırlaşdığını gö­rürük. Hətta onlar "Lək-lək"in məslək və ideyasını, tərəq­qi­pərvər istiqamətini də əvvəlcədən müəyyən etmişdilər. Hələ "Lək-lək"in nəşrindən bir müd­dət əvvəl Cabbar Əsgərzadə jurnal barədə, onun abunəsi üçün "İqbal" qəzetində və digər mət­buat orqanlarında elan vermişdir. "Lək-lək"in nəşrindən iki ay əvvəl Cabbar Əsgərzadə 4 dekabr 1913-cü il tarixdə İrəvandan Bakıya, məslək dostu Məmmədəli Sidqiyə gön­dər­diyi məktubunda  jurnalın ideya istiqaməti barədə yazırdı: "Məsləkimiz gərək məlu­mu­­nuz ol­sun, "Molla Nəsrəddin"dir. Amma səliqəmiz ayrı-ayrı vəziyyətlərdir". Cabbar Əs­gər­zadə­nin Məmmədəli Sidqiyə yaz­dığı mək­tub­lar və yazışmalar həm də onlar arasında olan ib­rə­tamiz məfkurə, ideal dostluğun möh­kəm­liyinə və səmimiliyinə aydın şahidlik edir. 1914-cü ilin fevral ayının 22-də Qərbi Azərbaycan mədəniyyəti və mətbuatı tarixində əla­mət­dar bir ha­disə baş verdi. Həmin gün İrəvan ziyalılarının illər boyu həsrətlə gözlədikləri ilk mətbuat nü­munəsi meydana çıxdı. Cabbar Əsgərzadənin redaktorluğu və Mirməhəmməd  Mir­­­fətulla­ye­vin naşirliyi ilə çıxan "Lək-lək"in ilk nömrəsinin işıq üzü görməsi xəbəri İrəvan quber­niyasında böyük əks-səda verdi, nəşrin sorağı bütün Cənubi Qafqaza yayıldı. "Lək-lək"in nəşrini ilk alqışlayanlardan biri Məmmədəli Sidqi olmuşdur. O, Bakıda yaşamasına baxma­yaraq, jurnalın ən fəal oxucularından biri olub. Həyata vəsiqə alan "Lək-lək"in nəşrinə qədər İrə­vanda ana dilində qəzetçilik ənənəsi ol­masa da, çox yetkin yazıçılıq, publi­sis­tika ənə­nəsi var idi. Məşədi İsmayil Hacı Ka­zımzadə, Mir­­zə Kazım Qazi Əsgərzadə Axund Əh­mədov, Mirzə Əlixan Şəmsül Hükəma, Ab­bas Razi Məm­mədza­də, Hacı Seyid Rza Əmir­zadə, Abbas Razi Məmmədzadə, Cabbar Əs­gərzadə, Mirabbas Mirba­ğırov, Əli Məhzun Rə­himov, Məm­mədəli Nasir, Məhəmməd Axun­dov, Ək­bər Əkbə­rov, Mirzə Cabbar Məm­məd­zadə, Əkbər Rizayev və başqaları İrə­van­da Azərbaycan jurnalis­tikası və publisistikasının gör­­kəmli nüma­yəndələri idi. Onların jurna­listlik və publi­sis­tik fəaliy­yəti nəinki İrəvanda, o cüm­lədən Cənubi Qafqazda, Şərqdə və müx­təlif ölkələrdə böyük şöhrət tapmışdı.

"Lək-lək"in ilk nömrəsinin işıq üzü görməsi İrəvan ziyalıları və oxucular tərəfindən böyük sevinclə qarşılanmışdı. Jurnalın ilk nömrəsinin son səhifəsində "İdarədən" başlıqlı bir qeyd dərc olunub. Həmin qeyddə göstərilir ki, "bu nömrə üçün hürufat başqa bir kitaba işlən­diyindən naşi kifayət verməyib, mündəricatın azlığına səbəb oldu. Bu barədə oxucularımız­dan üzr istəyirik!". Jurnalın ilk nömrəsinin cəmi 60 nüsxə ilə işıq üzü görməsi həm də onun maddi-texniki çətinlikləri ilə bağlı idi. Bu barədə jurnalın müdiri  Cabbar Əsgərzadənin 2 mart 1914-cü ildə Məmmədəli Sidqiyə ünvanladığı məktubunda da məlumata rast gəlinir: "Əfən­dim, hələ ki"Lək-lək"imiz qanad bağlayıb o cür zülmün elçi quşlarına. Hər halda, işıq­lı qara­larınızla üzü ağ olmağı təmənna edir. Müzayiqənizi əsirgəyib də necə ki vədələr ver­miş­diniz, kömək ediniz.

Bir də budəfəlik mürəttil və mətbəə cəhətdən görülən bir çox nöqsanları güzəşt ediniz. Hamınıza bir "Lək-lək" Əmircana uçdu". Həm də bu fikirlərdən aydın olur ki, Cabbar Əsgər­zadə "Lək-lək"in ilk nömrəsini Bakı nəşri-maarif cəmiyyətinin tabeliyində olan mək­təbdə müəllimlik edən yaxın dostu Məmmədəli Sidqiyə göndərmişdir.

Hələ jurnalın nəşrindən iki ay əvvəl Cabbar Əsgərzadə "Lək-lək"in 15 gündən bir çıxa­cağı haqqında Məmmədəli Sidqiyə yazdığı məktubunda məlumat verir və bildirir ki, "əgər müvəffəq olsaq, son­ralar həftədə bir dəfə çı­xıb və müsəvvər olacaq". Jurnalın nömrələrini ar­dı­cıl izlədikdə mə­lum olur ki, mətbəə prob­lemi və mətbuat müfəttişliyinin əngəli səbəbindən fasilələrlə, iki ay­da cəmi 3 nömrəsi çıx­mışdı. Bununla əlaqədar "Lək-lək"in müxtəlif nöm­rə­lə­rində bu ba­rə­də oxuculara üzrxahlıq yazıları da verilmişdir. Jurnalın üzləşdiyi problemlər ara­dan qaldı­rıl­dıq­dan sonra 4-cü nöm­rəsindən etibarən, nəzərdə tutulduğu kimi, həftədə bir dəfə nəşr edil­mişdi. "Lək-lək"in nəşri İrəvanda Azərbaycan ictimai-siyasi fikir ta­rixində cid­di bir hadisə olmaqla yanaşı, eyni zamanda  ədəbi-mədəni mühitin inkişafında  da bir dönüş nöq­təsi oldu. Cabbar Əsgərzadə başda olmaqla dövrün ən yaxşı ədəbi qüvvələri – Əli Məh­zun Rə­himov, Məmmədəli Nasir, Məmməd Səid Ordubadi, Əliqulu Qəmküsar və başqa­ları "Lək-lək" jurnalının ətrafına toplanmışdı. İrəvanlı mollanəsrəddinçilər digər mollanəsrəd­din­­­çi­lərlə çiyin-çiyinə verib öz fəaliyyətləri ilə jurnalın mövzu dairəsini və ideya-bədii səciy­yəsini in­kişaf etdirmiş, xeyli zənginləşdirmişlər.

"Lək-lək" qısa zaman ərzində oxucular arasında böyük şöhrət qazana bilmişdi. Jur­nal ziyalılar üçün böyük bir ədəbi məktəb, mübarizə tribunası olmuşdu. "Lək-lək" həyata vəsiqə alan gündən İrə­vanda Azərbaycan həyatının ən müxtəlif sahələri haqqında ardıcıl, məqsəd­yönlü yazılar dərc etmişdir. Onun səhifələrində dərc olunan yazıları diqqətlə nəzər­dən keçir­dikdə ilk say­larında  yalnız İrəvandan və Naxçıvandan gələn yazılar verilmişdisə, son­ra­lar Gəncə, Bakı, Şamaxı, Tiflis, Cənubi Azərbaycandan da redaksiyaya daxil olan yazı­lar dərc edilmişdi. Qısa zaman ərzində "Lək-lək"in mü­ba­rizə sədası, üsyankar səsi Cənubi Qafqazı aşaraq onun yayılma arealını daha da genişlən­dir­miş, Orta Asiya və Türkiyəyə də gedib çat­mışdır. Bu ba­xımdan tədqiqatçı Zahid Əkbəro­vun "Lək-lək" jurnalının xalq qarşı­sında xid­mə­tinə verdiyi dəyər olduqca təqdirəla­yiqdir. O yazır: "Lək-lək" nəşr olunduğu müd­dətdə Azər­baycan icti­mai-siyasi və ədəbi fikri­nin inki­şafına müəyyən kömək göstərmiş, tərəqqi və demokratik ide­yalarına xidmət etmişdir. O, an­la­şıqlı dili və demokratik məzmunu sayəsində Zaqafqa­zi­yada, ümumən Qafqazda olan azər­bay­canlılar içərisində çox yayılmış nəşrlərdən biri olmuşdur". "Lək-lək"in səhifələ­rində İs­tan­bulda "Şahbal" məcmuəsi­nin, Daş­kənddə "Sə­da­yi-Tür­küstan" qəzetinin abunə şərtləri ilə bağlı elanların təkrar-təkrar veril­məsi də bunun əyani sü­butudur. Eyni zamanda həmin mət­buat orqanları da İrəvan ziyalıları arasında yayıl­mış və ma­raqla oxunmuşdu. "Lək-lək"in daha geniş arealda yayılmasında Salman Müm­­taz, Seyid Hü­seyn və başqa görkəmli ziyalı­la­rımızın da fəaliyyəti təqdi­rəla­yiqdir. Jurnalda İrəvan ziyalıları ilə birlikdə  mollanəsrəddin­çilər sıra­sında fəxri yer tutmuş  Məmməd Səid Orduba­di də yaxın­dan iştirak etmişdir. O, hə­min dövrdə sürgündə olmasına baxmayaraq, jur­nalla əmək­­daşlıq etmiş, felyeton  və məqa­lə­lər göndərmişdir. Onun "Lək-lək"in 12 may 1914-cü il ta­rix­li 6-cı nömrəsində "Hər­dəm­xə­yal" imzası ilə verilmiş şeirində xalqın ağır vəziyyətitəs­vir edilmişdir. M.S.Ordubadinin jurnalda "Hərdəmxəyal" imzası və  "Ədəbiyyat" başlığı adı ilə verilmişHissim dağılır gərdişi, dövranı görəndə,Dünyadakı nadan olan insanı görəndə. − beyti ilə başlayan şeiri forması etibarı ilə Füzulini, ruhu etibarı ilə Sabiri xatırladır. Məmməd Səid Ordubadinin "Lək-lək"də satirik yazıları ilə yanaşı, didaktik şeirləri də çap olunmuşdur ki, bu şeirlərdə də nəsihətçilik, ritorik mükalimə vardır. M.S.Ordubadinin və digər bu kimi tərəqqipərvər ziyalıların şeirlərinin və məqalələrinin "Lək-lək"in səhifələrində dərc olunması həm də jurnalın əsas qayəsinin azər­baycanlı əhalisi arasında maarifçilik ənə­nələrini güclən­dirmək olduğunu sübut edir.

Ana dilinə böyük önəm verən jurnalda dilimizin saflığı, əlifbanın sadəliyi, cəhalətin yaratdığı ağır həyat tərzi haqqında da maraqlı yazılar verilmişdir. "Lək-lək" yeni əlifbanın zəruriliyi haqqında xüsusilə cəsarətli fikirlər söyləmişdir. Jurnalda dərc olunmuş materiallarda dönə-dönə göstərilir ki, xalqın maariflənməsində çətinlik törədən əsas səbəblərdən biri də ərəb əlifbasıdır. Milli mədəniyyət və milli dil məsələsinə "Lək-lək"in ob­yek­tiv münasibəti di­li­mizin yad ünsürlərdən qorunması, saflığı, zənginləşməsi və inkişaf etdirilməsi jurnalda  çap olunmuş "Dil məsələsi" və "Təzələşmək" adlı fel­ye­tonlardan aydın görünür. Jurnal hə­min felyetonlarda Azərbaycan dilini yad təsirlərə uğratmaq istəyənlərə qarşı çıxırdı. Do­laşıq yazılara, ərəb-fars təsirinə, azərbaycanlıların çətin anladığı və mənimsədiyi ərəb əlifbasına qar­şı sadə dil və yazını qoruyurdu. Ana dilinə xor baxan, onu korlayan ziyalılar, məmurlar ciddi tənqid atəşinə tutu­lurdu.  

Jurnalda materiallar sadə və təmiz bir dillə yazılmaqla bərabər, orada Azərbaycan dili­nin saflığı uğrunda ardıcıl mübarizə aparılmışdır. "Lək-lək"də Ada, Abaska, dünən başım elə kru­jit olurdu ki, çesnti slova, az qalırdım rastrelitsa olam. Lap oni mənə nadayela" deyə da­nışan, ana dilinə etinasızlıq edənlər tənqid olunursa, digər tərəfdən də "bəraderəm, ərzi salam izhari-sə­nayi-ehtiram və ifayi-pəyaniş, ərzi-bəndəgi və məhəbbəti-bəraderanədən sonra ifa­deyi-mətləb və mərami-məğzi-kitabe və kəlame-həzər bahirünmur zati-züleh tişamınıza…" və s. bu kimi heç bir mənası olmayan, cəfəngiyyatı yazan mollanümaların həcv və ifşasına rast gəlirik. "Lək-lək" jurnalı və onun yazarları heç də əcnəbi dillərin öyrənil­məsinin əleyhinə deyildir. Onlar əcnəbi dilin təsirinə məruz qalıb doğma ana dilinə etinasız­lıq edən­lərə, dili eybəcərləşdirən­lərə zidd idilər. Göründüyü kimi, "Lək-lək" jurnalı ana dili uğrunda mübarizə aparmaqla, ilk növbədə hər bir azərbaycanlını öz vətəndaşlıq haqqına qo­vuşdurmaq istəyirdi. "Lək-lək"in qazandığı ən böyük uğurlar ilk növbədə onun xalq dilinə ya­xın, sadə, an­laşıqlı və səlis olmasında idi. "Lək-lək" də Azərbaycandakı mət­buat orqanları ki­mi, xalqın maarif­lənməsinə, onun elminin daha da inkişafına səy göstərirdi.

"Lək-lək" jurnalı özündən əvvəlki satirik mətbuatın ənənələrini hər tərəfdən inkişaf et­dir­məyə çalışmışdır. "Molla Nəsrəddin"in əsasını qoyduğu gizli imzalarla yazmaq ənənəsi müx­təlif satirik jurnallarda olduğu kimi, "Lək-lək" tərəfindən də davam etdirilmişdir.

"Lək-lək" jurnalı əməkdaşlarının, yazıları dil-üslub baxımından zəngin və çox­cə­hətlidir. Bəzi müəlliflər "Lək-lək"də bir neçə gizli imzalarla çıxış etmişdi. Bu cür gizli im­zayla sırasında jurnalın müdiri Cabbar Əsgərzadəni, jurnalla əməkdaşlıq edən Əli Məh­zu­nu, Məmmədəli Nasiri, Məmməd Səid Ordubadini və b. göstərmək olar. Jurnalın ağırlığı məhz bu satiriklərin çiyninə düşürdü. "Lək-lək" cəmi 5 ay fəaliyyət göstərmiş və jurnalda 43-dən artıq gizli imzadan istifadə edilmişdir. Əlbəttə, bu qədər geniş və zəngin imzaların arxasında kimlərin durduğunun, onların şəxsiyyətinin müəyyənləşdirilməsi çox çətin olduğu kimi, həm də bu istiqamətdə fundamental araşdırmalar aparılmasını tələb edir.

"Lək-lək"də verilən materialların mühüm bir qismi nadanlıq, cəhalət, dindən sui-isti­fadə edən ruhanilərə qarşıdır və bu yazıların çoxu "Molla Nəsrəddin" jurnalında rast gəldi­yimiz yazıların ruhunu xatırladır. Jurnalın səhifələrində Sabir satirasının təsiri altında yazılan çoxlu mənzum parçaya da təsadüf edirik. Buradakı "Təbrizdə söhbət", "Sənə", "Oğlum", "Qə­zəl" və sair mənzum parçalar öz forması və ruhu etibarı ilə "Molla Nəsrəd­din"dəki yazı­lara yaxındır. Xüsusilə Əli Məhzun Rəhimova məxsus olan  "Yazıq", "Şeytan", "Yetim cü­cə" imzalı şeirlər həm məzmun, həm də üslubu etibarı ilə dəyərli əsərlərdir. Jurnalın səhifə­lə­rində elə gizli im­zalar vardır ki, bu gün də onların dəqiqləşdirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Əli Məhzun Rəhi­mo­vun ədəbi fəaliyyətinin, o cümlədən satirik şeir yara­dıcılığının mühüm bir qolu da "Lək-lək" jurnalı ilə bağlı olmuşdur. Jurnalın səhifələrində Əli Məhzun Rəhi­movun "Yetim cücə" imzası ilə "Cünənbər noğulu", "Çəkic", "Kamal paşanın ruhuna ithaf" ki­mi maraqlı satirik şeir­ləri ilə rastlaşırıq. "Kamal paşanın ruhuna ithaf" şeiri o dövrdəki Türkiyə həyatının müəyyən bir səhifəsini canlandırır. Bu kimi şeirlər o zamankı mövcud döv­rün müəyyən xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir və həmin analoji nümunələrə digər sati­riklərin əsərlərində də rast gəlinirdi. "Lək-lək"də "Şeytan", "Yetim cücə" və digər gizli im­zalarla çıxış edən Əli Məhzun Rəhimov jurnalda Mirzə Ələkbər Sabirin satira ənənələrini uğur­la davam etdirirdi. O, Sabirin satirik şeir formasından, taziyanə və epiqram­larından mə­harətlə istifadə etməyə çalışmışdır. Əli Məhzun jurnalda öz kiçik satirik taziyanə­lərini "Taq­qıltı" başlığı ilə çap etdirirdi. Jurnalda "Taqqıltı" başlığı və "Şeytan" imzası ilə çap olunan dördlüklərin hamısı Əli Məhzu­na məxsus­dur. "Taqqıltı" başlığı altında verilmiş dördlüklər öz­lüyündə geniş bir möv­zunu əks etdirməsə də, oxucuların diqqətini cəmiyyətdə mövcud olan ictimai qüsurlara yönəl­dir. Həmin poetik nümunələrə diqqətlə nəzər saldıq­da görürük ki, o bədii qayəni konkret və yığcam ifadə edə bilmişdir. Məsələn, "Lək-lək"in 1914-cü il 2-ci nömrə­sin­də Əli Məh­zunun "Taqqıltı" başlığı ilə ve­ril­miş şeiri bu baxımdan olduqca səciyyəvidir.

Qərq olmalı olsan da, dənizlərdə boğulsan,

Heç olmasa da mümkün əgər sahilə çıxmaq,

Namərd əlinə vermə əlin, tərki-həyat et,

Namərd əlini tutmadan əfzəldi boğulmaq.

Göründüyü kimi, bu şeirin əsas məzmunu məşhur atalar sözü olan "Keçmə namərd kör­püsündən, qoy aparsın sel səni" ifadəsindən alınmışdır. "Taqqıltı" adlı şeirdə şair namərd əlin­dən tutub xilas olmaqdansa, suda boğulmağı mərd üçün daha əfzəl saymışdır. Əli Məh­zu­nun bir şair kimi sənətkarlıq bacarığı həm də ondadır ki, şeirdə namərdin real poetik təsvirini yarada bilmişdir.

"Lək-lək"in müəllifləri Cabbar Əsgərzadə və Əli Məhzun Mirzə Ələkbər Sabirə yalnız nəzirə və bənzətmələr yazmaqla, onun satira ənənələrini uğurla davam etdirməklə kifayətlən­mə­yib, böyük şairinin zəngin ədəbi irsini İrəvanda təbliğ etmiş, onun əsərlərinin çapına köməklik göstərmişlər. İstər "Lək-lək"də, istərsə də digər jurnallarda Cabbar Əsgərzadəyə və Əli Məhzuna məxsus olan şeirlərin mövzu dairəsi çox genişdir. Mövzularının rəngarəng­liyi­nə görə də onları Mirzə Ələkbər Sabirin ləyaqətli xələfi saymaq olar.

"Lək-lək"də və başqa mətbuat orqanlarında dəfələrlə "İrəvan xəbərləri" adı al­tın­­da keçirilən ədəbi-mədəni tədbirlər haqqında məlumatlar verilmişdir. Mirzə Ələk­bər Sabirin yaradıcılığını səylə öyrənən "Lək-lək" müəllifləri ona bir sıra parodiyalar çap et­mişlər. Sabirin məşhur "İki həpənd" və "Bir məclisdə 12 kişinin söhbəti" satiralarına ya­zıl­mış bən­zətmələr bu cəhətdən səciyyəvidir.

Jurnalda xeyli şeirlər, felyetonlar çap olunmuşdur. "Lək-lək"in 5 may 1914-cü il tarixli 5-ci nöm­­rəsində "Balaca felyeton" başlığı ilə verilmiş yazıda molla, hacı, artist, student, jur­nalist və başqa tiplər öz xüsusiyyətlərindən söhbət açmışlar. Cabbar Əsgərzadə Sabir ru­hunda şeir­lər yazmış, "Lək-lək"dən başqa Bakıda nəşr edilən satirik jurnallarda da çap etdirmişdir. "Lək-lək"in 19 may 1914-cü il tarixli 7-ci sayında "Ədəbiyyat" başlığı ilə verilmiş şeir Sa­birin "Mol­la Nəsrəddin" jurnalının 1908-ci il 41-ci nömrəsində "Əbunəsr Şeybani" imzası ilə ve­rilmiş məşhur "Nə yazım" şeirini xatırladır.

Şairəm, fikrimdə var, hər cür hekayələr yazım,

Bir həqiqətçün yalandan min rəvayətlər yazım.

Bu avam ünnas üçün ağı qaradan seçməyə,

Göz verim, alət tapım qıl körpülərdən keçməyə,

Varmasınlar turp əkilmiş yerdə buğda biçməyə,

Getməsin meyxanələrdə abi-heyvan içməyə,

Millətə meyxanələrdən min qəbahətlər yazım,

Min fəlakətlər, rəzalətlər, şəmaətlər yazım.

Bu sətirlər həm də "Lək-lək"in hansı məsələlərdən yazmaq istəyini, hansı yazılara to­xunmağa cəhd etdiyini göstərir. "Lək-lək" İrəvanın oçağki qaranlıq sosial həyatının və icti­mai-mədəni mühitinin işıqlanmasında, cəmiyyətin yeniliyə doğru inkişafında mühüm rol oy­na­­mışdır. 

Jurnalın 12 iyun 1914-cü il tarixli 10-cu nömrəsində Əli Məhzunun "Şeytan" imzası ilə verilmiş "Ana və qız" adlı satirik şeirində qadınların hüquqsuzluğu təsirli bir dillə təsvir olun­muşdur. Ana ilə qızın kədərli söhbəti dövrün xüsusiyyətlərini göstərən bir hekayətdir.

"Lək-lək" ədəbiyyat və sənət adamlarına sadə, təvazökar, öz işinə tələbkar olmağı dö­nə-dönə tövsiyə etmiş, aktyorlar, teatr həvəskarları haqqında tənqidi qeydlər çap etmişdir. Bu­rada Cənubi Azərbaycan mövzusu da müəyyən qədər yer tutmuş, "Təbrizdən xəbərlər" başlığı al­tın­da yazılar verilmişdir.  

"Lək-lək" jurnalı birinci nömrəsindən axırıncı nömrəsinə qədər "Molla Nəsrəddin" plat­formasında dayanmış, onun yoluna, üslubuna sadiq qalmışdır.

Jurnalın 30 iyun 1914-cü il 12-ci nömrəsində Mirməhəmməd Mirfətullayev tərəfindən "Lək-kək"in müdiri və naşiri vəzifəsindən istefa verdiyi barədə belə bir məlumat dərc olun­muşdur.  Həmin məlumatdan Mirməhəmməd Mirfətullayevin "Lək-kək"in müdiri və naşirli­yin­dən azad olunması ilə bağlı İrəvan qubernatoruna ərizə ilə müraciət etdiyi aydın olur. Mə­lumatda bildirilir ki, "bəzi səbəblərə görə bir neçə nömrədən sonra daha "Lək-lək" məcmuəsi çıxmayıb və "Lək-kək" müştərilərinə "Çınqı" namində məcmuə göndəriləcəkdir. Bu yeni nəşr olunan "Çınqı" məcmuəsi Əli Məhzun Hacı Zeynalabdinzadə və Cabbar Əsgər­zadənin təhti-müdiriyyətlərində olub və İrəvanın bir neçə maarifpərvər cavanlarının maddi və mənəvi köməkliyi ilə nəşr olunacaq". Amma hansısa səbəblərdən "Çınqı" məcmuəsinin nəşri müm­kün olmamışdır. "Lək-kək"in 30 iyun 1914-cü il tarixdə işıq üzü görən 12-ci nöm­rəsi onun söz, fikir tribunasında və auditoriyasında son çıxışı oldu. Çox az ömür sürmüş olan "Lək-kək" jurnalının Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatı tarixində özünəməxsus fəxri yer tutma­sında onun müdir və naşirlərindən biri, məharətli satirik, böyük şair, görkəmli maarif və mət­buat xa­dimi Cabbar Əsgərzadənin misilsiz xidmətləri olmuşdur. İrəvan quberniya­sın­da milli mət­buatın yaranması məhz onun adı ilə bağlıdır.

Mirzə Cabbar 1885-ci ildə Azər­bay­ca­nın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan İrəvan şəhərində doğulmuşdu. İrə­van qu­berniya­sında mədəni həyatın dirçəlmə-sinin, teatr tamaşalarının və müsamirələrin keçiril­mə­sinin aktiv təş­kliatçısı və iştirakçısı idi. Ümumiyyətlə, "Molla Nəsrəddin"in mey­dana gə­li­şi digər mollanəsrəddinçilər kimi, Cabbar Əsgər­zadənin də yaradıcılıq yolunu dərhal müəy­yən edir, mövzu, ideya üslub axta­rışları uzun sürmür. Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələk­bər Sabir, Əb­dür­rəhim bəy Haqver­di­yev, Əli Nəzmi, Məm­məd Səid Ordubadi, Əliqulu Qəm­küsar, Mir­zə Əli Möcüz, Ömər Faiq Nemanzadə, Əli Razi Şəmsizadə və Molla Nəsrəd­din ədəbi mək­təbinin başqa yaradıcı ziyalıları ilə bir sırada addımlayan görkəmli satirik sənətkar Cabbar Əsgərzadənin "Molla Nəsrəddinin"in Qərbi Azər­­baycanda geniş şəkildə yayılmasın­da, geniş oxucu ruporuna çev­ril­məsində, abunəçi sayı­nın artırılmasında misilsiz xidməti var idi. O istər "Molla Nəsrəd­din"­­də, istərsə də Cənubi Qafqazda nəşr edilən ayrı-ayrı mətbuat orqanlarında İrəvanın ic­ti­mai, ədəbi-mədəni həyatının işıqlandırılmasında fikri aydın, müha­kimələri cəsa­rətli bir jur­nalist kimi tükənməz enerji ilə çalışmışdır. 1918-ci ilə kimi İrəvanda yaşayıb-ya­rat­mış bu böyük tarixi və ədəbi şəxsiyyətin yaradıcılığı xalqımızın ictimai-siyasi taleyi ilə bağlı olub, onun ictimai-pedaqoji, ədəbi fikri tarixində ayrıca bir mərhələ təşkil edir. Cab­ba­rın sadə ana dilində yazdığı şeirlər, felyetonlar, hekayələr el dərdi, xalq həyatı və təfəkkü­rü­nün parlaq ədəbi güzgüsü olmuşdur. Ədəbiy­yatımızda Mirzə Ələkbər Sabir satirası­nın və didaktikasının təsiri altında yaradıcılığa başlayıb bir sıra şeir nü­munələri yazmış Cabbar Əsgər­zadənin mü­hərrirlik və yazıçılıq fəaliyyəti, keşməkeşli həyatı, zəngin yaradıcılıq yolu, milli fik­rin, mət­buatın inkişafındakı xidmətləri lazımi səviyyədə araş­dırılıb öyrənilməmişdir.

"Lək-lək"in digər müdir və naşiri Mirməhəmməd Hacı Mir Əsədullazadə Mirfətulla­yev İrəvanda milli intibahın önündə gedən, mütəfəkkir qələm sahibləri ilə çiyin-çiyinə xalqı­na xidmət göstərən maarifpərvər ziyalılarımızdan biri olmuşdur. O, 1882-ci ildə İrəvanda ana­dan olmuşdur. Dramaturq, publisist, naşir Mirməhəmməd Mirfətullayev İrəvanda maarif­pərvər, yüksək təhsilə malik, ərəb və fars dillərini mükəmməl bilən, xeyirxah ziyalı və böyük nüfuz sahibi kimi tanınırdı. Onun 1911-ci ildə Bakıda Orucov qardaşlarının elektrik mətbəə­sində 3 pərdəli "Qaradan artıq boyaq olmaz", "Kərbəlayi Güzə­məlinin övrəti" dram  əsərləri, 1916-cı ildə İrəvanda "Lyus" mətbəəsində "Kefcil və kefcillər" 4 şəkilli musiqili komediyası çap olun­muşdur.

Bütün bunlara baxmayaraq, İrəvanda ana dilində ilk mətbuat orqanı olan "Lək-lək" Mir­mə­həmməd Mirfətullayevin maddi və mənəvi dəstəyi ilə işıq üzü görmüş, o, jurnalın bütün ağır­lığını əməl dostu Cabbar Əsgərzadə ilə birlikdə öz çiynində daşımışdır. Qərbi Azərbay­canın mətbuatı tarixinə nəzər yetirərkən İrəvanın görkəmli ziyalıları tərəfindən yaradılmış "Lək-lək" satirik jurnalı həmin dövrdə xalqımızın, onun milli məfkurəsinin, ideologiyasının, mədəniy­yəti­nin inkişafında özünəməxsus rola malik olmuşdur. "Lək-lək" bağla­nandan sonra İrəvanda yaşayan azərbaycanlı ziyalıların ciddi səylərinə baxma­ya­raq, 1917-ci ilə kimi heç bir qəzet və jurnal nəşr edilməmişdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

 (04.07.2024)