Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Folklor tarixin keşməkeşlərini əks etdirən əsas vasitə sayılır. Belə ki, illər boyu xalqımız çox zaman öz sevincini də, kədərini də bədii dillə təsvir etmişdir. Çünki daxili dünyamızda yaşadıqlarımızın ən gözəl əksi məhz elə ədəbiyyat və təsvir formalarıdır.
Tarixin ən qarışıq və kədərli məqamlarından biri öz doğma yurd-yuvasından, təbiətindən, dağ-dərəsindən məcburi ayrı düşən Qərbi azərbaycanlıların taleyidir. Qərbi Azərbaycanla bağlı apardığım araşdırmalarda və öz ailəmdən, qohumlarımdan eşitdiklərimdən əldə etdiyim məlumatları bu yazıda bir yerə toplamağı özümə borc bildim. Çünki mən o torpaqlarda böyüməsəm də, uşaqlıqdan daima oranın mühitinin, təbiətinin təsvirini nənə-babamın danışdığı nağıllarda, bayatılarda hiss etmişəm. Bir gün nənəm - Xanəliyeva Güleyxa Əbülfət qızı öz məktəb illərindən danışarkən sonda belə bir bayatı səsləndirdi:
Canımda bir sazaq var,
Yaxın yoxdu, uzaq var.
Nə Nüvədi, Qaçaran,
Nə də ki, Ağbulaq var.
Apardığım bir sıra araşdırmalarda deportasiya ilə bağlı diqqətimi çəkən məqamlara rast gəldim. Belə ki, mənfur düşmən hər zaman öz vəhşiliklərinin üstünü yalanlarla örtməyə çalışsa da, ədəbiyyatın tozlu səhifələrində qalan nümunələr həqiqətləri göz önünə sərir. İrəvan çuxurundan toplanmış aşağıdakı bayatı sovet dövründə xalqımızın başına gətirilən ağrı-acıların, Qazaxıstan çöllərinə sürgünün xatirəsini daşıyır:
Çöllərdə sonam mənim,
Dəhnəzdə binam mənim.
Cambul əziz olsa da,
Vedidi anam mənim.
Bu bayatıda adları keçən Dəhnəz (Vedibasarda kənd), Vedi və Cambul (Qazaxıstan) kimi yer adlarından da göründüyü kimi burada söhbət azərbaycanlıların 1930-cu illərin repressiyası zamanı Qazaxıstana sürgün edildiyi illərdən gedir.
1930-cu illərin kütləvi qırğın repressiyası zamanı Qərbi Azərbaycan torpaqlarından da xeyli ziyalı sürgünə göndərilmişdir.
Bundan bir müddət sonra 1948-1953-cü illərdə ermənilər SSRİ rəhbərliyinin qərari ilə dövlət səviyyəsində azərbaycanlıların öz tarixi torpaqları olan Qərbi Azərbaycandan kütləvi şəkildə deportasiyasına nail olmuşdular. Aşağıdakı bayatılarda da sürgün və deportasiya illərinin acı xatirəsi yaşamaqdadır:
Əziziyəm ay keçər,
Vedidən bir çay keçər.
Qayıdarıq Vediyə,
Bu qış ötər, yay keçər.
Mən aşıx kəsən ağlar,
Bəxtinnən küsən ağlar.
Qərib yerdə ölənin,
Gözünü basan ağlar.
Nəhayət, 1988-1989-cu illərdəki sonuncu kütləvi deportasiyanın, Vətən itkisinin kədər və ağrıları da bölgənin bayatılarına hopub sanki:
Mən aşıx Ağbulağa.
Yol gedir Ağbulağa.
Düşmənə girov qalan,
Ağla sən Ağbulağa.
Eləmi çətən yolu,
Tutufdu Vətən yolu.
Düşmənin gözü çıxsın,
Bağlanıf Vətən yolu.
Bu yerdən ötən hanı
Cığırı itən hanı?
Mənə qərib deməyin
Bəs, onda Vətən hanı?
Aşıq yaradıcılığının əsas nümayəndələrindən biri olan Dədə Ələsgərin yaradıcılığında fərqli illərdə yazılmış iki “Dağlar” qoşması vardır ki, diqqəti xüsusi cəlb edir. Belə ki, ilk qoşma şən əhval-ruhiyyədə yazılsa da, ikinci şeirdə bədbinlik və məyusluq ovqatı oxucunu təsirləndirir. Bunun səbəbi isə 1918–1919-cu illərdə daşnakların türklərə qarşı törətdiyi qırğın nəticəsində Göyçə mahalının var-yoxu talanmış, əhali öz dədə-baba yurdunu tərk edib başqa yerlərə köçməyə məcbur olmuşdur. İki ilə qədər Kəlbəcərdə qalmışdır. Bu yerlərdə aşığı hörmətlə qarşılasalar da, onun ürəyi-gözü Göyçədə idi. Nəhayət, 1921-ci ildə o, Ağkilsəyə qayıtmış, bu zaman ikinci “Dağlar” qoşmasını qələmə almışdır. Şeirə nəzər yetirək:
Hanı mən gördüyüm qurğu-büsatlar!? Dərdməndlər görsə, tez bağrı çatlar; Mələşmir sürülər, kişnəşmir atlar, Niyə pərişandı halların, dağlar?! Hanı bu yaylaqda yaylayan ellər!? Görəndə gözümdən car oldu sellər. Seyr etmir köksündə türfə gözəllər, Sancılmır buxağa gullərin, dağlar!
Gözəllər çeşməndən götürmür abı, Dad verə dəhanda Kövsər şərabı. Xaçpərəstlə düşdü Bund inqilabı, Onunçün bağlandı yolların, dağlar!
Elə ki, şər gəldi, qaraltdı qaşı, Dumana qərq olur dağların başı. Düşəndə gürg ilə kəlbin savaşı, Uzun çəkir qi(y)lü-qalların, dağlar! Halıyam Eldarın var cümləsindən, Gecə yatmır bir-birinin bəhsindən. İyid nə'rəsindən, güllə səsindən Dəyməmiş tökülür kalların, dağlar! Həsənnənə, Həsənbaba qoşadı, Xaşbulaq yaylağı xoş tamaşadı. Arsız aşıq elsiz niyə yaşadı, Ölsün Ələsgərtək qulların, dağlar!
Hər bir misrada yurdunun talandığını görən şairin, el ağsaqqalının kədəri duyulur. “Arsız aşıq elsiz niyə yaşadı?!” cümləsi bəlkə oxucu üçün bəzən şeirin adi bir parçası kimi görünsə də, canı el-obasında olan, ürəyi dogma torpaqla döyünənlər üçün qəlb yanğısını əks etdirən ifadədir. Çünki insanı yaşadan dəyər verdiyi məfhumlar, varlıqlardır.
Əslən İrəvanın Təzəkənd kəndindən olan Əliyeva Sona Yaqub qızının dediyinə görə kənddən ayrıldıqları vaxtda qeyd edəcəyim şeiri bədahətən söyləmiş sonra isə övladları tərəfindən qələmə alınmışdır:
Ayrıla qəmnən, kədərdən,
Ağlımı alma əsərdən.
Çox demirəm, hərdən-hərdən,
Sevincə qatıl, a könül.
Çıxax Şuşa qalasına,
Uçan Laçın yuvasına.
Düşmanların qafasına
Xənçər tək taxıl, a könlüm.
Ata-ana qulluğunda,
Etibarlı dost uğrunda,
Ana Vətən uğrunda,
Ocax tək çatıl, a könlüm.
Vətənimin torpaxları,
Kaş bir gün qayıda geri.
Eşidəm müjdə xəbəri,
Çiçəy tək açıl, a könlüm.
Mənə uşaqlıqdan bəri Qərbi Azərbaycanı, tarixini, təbiətini və Vətən həsrətinin çətinliyini söyləyən babam- Xanəliyev Mürvət İbrahim oğlu bu dəfə də yadında qalmış bir neçə bayatını mənimlə bölüşdü:
Eləmi, neynir məni?
Ney çalan neynir məni?
Gedin deyin Qafana,
Ölürəm, neynir məni?
Ay dağlar, qoşa dağlar,
Mənsiz ha yaşa dağlar.
Dədə-nənə elindən,
Tüşmüşəm haşa, dağlar
Dağlar marala qaldı,
Sular Sarala qaldı.
Soyux bulax, şehli yaylax,
Hamısı gavıra qaldı.
İrəvanın yasdı yolu,
Su gəldi, kəsdi yolu.
Gəlirdim sizdərə,
Kafir kəsdi yolu.
Açıx qoy pəncərəni,
Gözüm görsün bu gələni.
Necə deyib ağlayarlar,
Bu qəriblikdə öləni.
Bostanımız əkili qaldı,
Çəpərimiz çəkili qaldı.
Hər nə zəhmət çəkmişdihsə,
Hamısı tökülü qaldı.
Uşaqlıqdan daima Qərbi Azərbaycan haqqında eşitdiklərimlə xəyalən sanki oranın dağ-dərəsini, çəmənlərini gəzib gözümdə, ağlımda canlandırmağa çalışmışam. Mənim fikrimcə, insan həqiqətən parlaq yolda addımlamaq istəyirsə, mütləqdir ki, öz tarixi köklərinə sahib çıxsın. Mən inanıram gənc bir filoloq kimi tezliklə öz dədə-nənə yurdumda öz elmi fəaliyyətimi davam etdirəcəm.
Ulu Öndərin vəsiyyətini gerçəkləşdirən, Öndər yolunun layiqli davamçısı Cənab Ali Baş Komandanın sayəsində bu gün şeirlərdəki baharı, çiçəkli, təravətli günləri biz Qarabağda və yurdumuzun bütün guşələrində görürük. Qoy Vətən daim gül açan yaşıl çəmənlər kimi şad və xürrəm olsun. Və ümid edirəm ki, Cənab Prezidentin də dediyi kimi biz tezliklə Aşıq Ələsgər şeirindəki süsənli, sünbüllü, lalalı dağları olan Zəngəzur, Göyçə kimi tarixi torpaqlarımızda da Qarabağda olduğu təki yaşıllaşan, çiçəklənən sübhləri görəcəyik.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(28.06.2024)
