“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün Abel Məhərrəmovun “Qərbi Azərbaycanın Ağbaba mahalı”  məqaləsi təqdim edilir.

Abel MƏHƏRRƏMOV

Kimya elmləri doktoru, akademik

QƏRBİ AZƏRBAYCANIN AĞBABA MAHALI

Qərbi Azərbaycanın şimal-qərbində yerləşən Amasiya rayonu 1930-cu il sentyabrın 9-da yaradılmışdır. 1930-cu ilədək Ağbaba rayonu adlanan Amasiya Arpa çayının sağ sahilində yerləşir. Sahəsi 614 km², mərkəzi Amasiya şəhər tipli qəsəbədir. Ərazisi alp çəmənlərlə və bulaqlarla zəngin olan rayonda Qərbi Arpaçay ən böyük çaydır.

Amasiyada eramızdan əvvəl III-II minilliklərə aid maddi-mədəniyyət abidələri, orta əsrlərdə salınmış məbədlərin qalıqları son vaxtlaradək dururdu.

Dəfələrlə qanlı müharibələr meydanına çevrilmiş Amasiya ayrı-ayrı dövrlərdə monqolların, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tabeliyində olmuş, XVI əsrdən etibarən Osmanlı İmperiyasının tərkibinə daxil edilmişdir.

Çar Rusiyasının işğalından sonra Amasiya-Şörəyel bölgəsi 40 il müddətində Qars vilayətinin Aleksandropol qəzasına qatılmışdır. Sovet hökuməti qurulanda bu qəza Leninakan qəzası adlandırılmış və Qızılqoç (Qakasyan) rayonu ilə birlikdə Ağbaba nahiyəsinə daxil olunmuşdur.

1918-1920-ci illərdə Amasiyanın azərbaycanlı əhalisi də ermənilər tərəfindən soyqırıma və deportasiyaya məruz qalmış, repressiyaya uğramış, əsasən Türkiyəyə və İrana qaçmış əhalinin bir hissəsi sonralar yenidən geri qayıtmışdır.

1920-1930-cu və 1950-1960-cı illərdə Amasiya və Qukasyan (Qızılqoç) rayonları birləşdirilsə də, iqtisadi səmərə vermədiyi üçün ayrı-ayrı rayonlar kimi fəaliyyət göstərmişlər.

1930-cu illərdə Amasiyanın kəndlərində kolxozlaşma aparılmış, bir çox Azərbaycan kəndləri (Mumuxan, Baxçalı, Ördəkli, Sınıq Söyüdlü, Seldağılan, Xancallı, Mustuğlu və s.) sovet hakimiyyətinin siyasətinə etiraz edərək Türkiyə ərazisinə köç etmişdir.

1937-ci ilin yanvarında Amasiya rayonunun kəndlərindən 40 ailə Qazaxıstanın Almaata şəhərinə sürgün edilmişdir.

Əhalisinin 90 faizini azərbaycanlılar təşkil edən Amasiyanın kəndlərində Sovet hakimiyyəti illərində mədəni-maarif sahəsində xeyli iş görülmüş, kitabxana, məktəb, xəstəxana, klublar və s. fəaliyyət göstərmişdir.

Azərbaycanlı kəndlərin 12-də orta, 7-də səkkizillik məktəb, 5 kənd bağçası, 3 xəstəxana, 25 həkim məntəqəsi, bir neçə fabrik və zavodun filialı, 2 süd zavodu fəaliyyət göstərirdi. 

Böyük Vətən müharibəsində rayonun azərbaycanlı əhalisindən 2000 nəfərdən çoxu cəbhələrdə vuruşmuş, onlardan 888 nəfəri həlak olmuşdur.

Mövcud olduğu illər ərzində rayon partiya komitəsinin birinci katibləri azərbaycanlılar olmuşdur. Rayonda 1933-cü ildən Azərbaycan dilində çıxan "Maldarlıq cəbhəsi" sonrakı illərdə 3000 tirajla çıxan "Əmək" qəzeti adı ilə nəşr olunurdu.

1988-ci ilin sonlarına olan məlumata görə, Amasiyada 27 yaşayış məntəqəsinin 21-də azərbaycanlılar, 5-də ermənilər, 1-də isə azərbaycanlılar və ermənilər qarışıq olmaqla ümumilikdə 18 min nəfər azərbaycanlı, 3 min nəfər erməni yaşayırdı. Erməni mənbələrində son yüz əlli ildə rayonun əhalisinin sayı aşağıdakı kimi əks olunmuşdur:

Rayonun ən böyük kəndi Güllübulaqda (əhalisi 3611 nəfər) 1200 şagird kontingenti olan orta məktəbdə 3 nəfər Ermənistan SSR Əməkdar müəllimi çalışmışdır. Ümumilikdə rayonda 7 nəfər respublikanın Əməkdar müəllimi fəxri adına layiq görülmüşdür. Rayonun yetirmələrindən 3 nəfər akademik (Məmmədtağı Cəfərov, Abel Məhərrəmov və Qərib Məmmədov), onlarla elmlər və fəlsəfə doktorları yetişmişdir. Müxtəlif sahələrdə göstərdikləri xidmətlərə görə bir çox amasiyalı azərbaycanlı keçmiş SSRİ-nin yüksək orden və medalları ilə təltif edilmişdilər. İlyas Alıyev (Göllü) SSRİ Ali Sovetinin, Faiq Əliyev (Yeniyol), Cahangir Əliyev (Düzkənd), Nərgiz Mürsəlova (Güllübulaq), Salatın Musayeva (Daşkörpü) Ermənistan SSRİ Ali Sovetinin deputatları olmuşlar.

Sonuncu deportasiyadan sonra əsasən Azərbaycanda məskunlaşan amasiyalılar respublikamızın ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak edirlər. I və II Qarabağ müharibəsində 100 nəfərdən çox amasiyalı şəhid olmuşdur. Onların iki nəfəri (Mehdi Abbasov və Səxavət Məhərrəmov) Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülmüş, 20 nəfəri orden və medallarla təltif edilmişdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.06.2024)