“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Aysel Aslanın “Sel, sürüşmə, uçqunlar zəlzələ xəbərçisidir?” adlanan yazısını diqqətinizə çatdırır. Belə ki, burda çox maraqlı məsələyə baxış bucağı əks olunub.
Türkiyədə dəhşətli zəlzələ oldu. Ardınca ötən ay Azərbaycanda da zəlzələ həyəcanı yaşandı. Xəzər dənizi sahili boyunca bir çox ərazilərdə ciddi şəkildə hiss edilən zəlzələnin 5,7 bal gücündə olduğu qeyd edildi. Bundan bir müddət əvvəl isə Bakı dairəvi avtomobil yolunun aktiv hissəsinə iri qaya parçaları dağılmışdı. Hadisənin fəsadları aradan qaldırılsa da, səbəbləri açıqlanmadı. Zəlzələdən öncə daha bir qeyri-adi hadisə Bakı-Şamaxı-Qəbələ yolunda müşahidə olunmuşdu. Bu ərazidə qəfildən sürüşmə baş vermişdi. Bu təbiət hadisəsinin də fəsadları aradan qaldırıldı, lakin səbəbi haqqında məlumat verilmədi.
Sadalanan hadisələrin bir-birinə çox yaxın müddətdə baş verməsi insanlarda bunların zəlzələnin xəbərçisi olması haqqında fikir formalaşdırıb. Hətta sosial şəbəkələrdə yayılan iddialarda ekzogen proseslərin davam edəcəyi, sel, sürüşmə, zəlzələ kimi hadisələrin təkrarlanacağı qeyd edilib.
Bu iddiaların əsası varmı? Yer səthində ani baş verən belə hadisələr zəlzələ xəbərçisi sayıla bilərmi?
Bununla əlaqədar Oxu.Az-a danışan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Landşaftşünaslıq və landşaft planlaşdırılması şöbəsinin müdiri Mirnuh İsmayılov bildirib ki, qlobal miqyasda gedən tektonik proseslərlə Yer səthi hərəkətləri arasında müəyyən əlaqənin olması danılmazdır:
“Amma konkret olaraq, xırda ekzogen proseslər, Yerin səthində gedən hadisələr zəlzələnin xəbərçisi ola bilərmi sualına gəlincə, bu, kifayət qədər mübahisəlidir. Zəlzələnin nə zaman baş verəcəyinin təyin edilməsi mümkün olsaydı, onda dağıntıları önləmək də olardı.
Əslində Yer səthində gedən proseslər həm tektonik durumla, həm də istilik mübadilələri, rütubət dövranı, hətta troposferdə gedən proseslərlə sıx bağlıdır. Abşeron yarımadasından Pirallahı rayonu və “Sədərək” Ticarət Mərkəzi istiqamətindəki yolun, digər tərəfdən Bayıl qəsəbəsinə qədər uzanan yamacların qaş hissəsində uçqunlara qarşı tədbirlər görülməlidir. Bunu dəfələrlə demişik. Həmin ərazilər sürüşmə və uçqun təhlükəli ərazilər kimi tərəfimizdən qeyd edilib. Xarici ölkələrdə sərt yamaclarla əhatələnən yolların necə çəkildiyini görəndə anlamırıq ki, bizdə bu sahədə etinazsızlıq var. Bunların fəsad törətməyəcəyinə heç bir zəmanət yoxdur.
Bu, təkcə paytaxt ətrafında deyil, bölgələrdə də belədir. Məsələn, İsmayıllı yolunda uçqun, sürüşmə təhlükəsi olan yerlər çoxdur. Masallı-Yardımlı, Lerik yolunda uçqun və sürüşmə təhlükəli yollar var. Bu yolların bəziləri 500 metr-bir kilometr uzunluğunda olsa da, insan həyatı üçün istənilən halda təhlükə yaradır. Ən böyük təhlükəli hissə isə elə “Sədərək” Ticarət Mərkəzi istiqamətindəki yol və Bibiheybət-Bayıl arasındakı yerlərdir”.
M.İsmayılov düşünür ki, sürüşmə, uçqun, sel fəlakətləri fiziki aşınma yaradan məqamlardır:
“İqlim dəyişmələri, Yerin həddindən artıq qızması, gecələr birdən-birə soyuması, nəticədə süxurların tədricən aşınması çatların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Ona görə, adi kiçik titrəyişlərdə belə, həmin yamaclarda uçqun, sürüşmə əmələ gələ bilir. Hətta bəzən ağır yüklü avtomobillərin hərəkətindən də süxurlar yerindən oynayıb, uça bilər.
Şamaxı yolunda baş verən sürüşmə də əvvəldən mütəmadi vurğulanır. Bu istiqamətdə tədbirlərin görülməsi üçün lazımi addımların atılması çox xərc tələb edən məsələdir. Yol boyu salınan süni terraslar beş-on il tab gətirə bilər. Ona görə proses yenidən təkrarlanmalıdır. Asfalt qalın, ağır çəkildikcə, onun altında rütubət toplanır.Bu, sürüşmələr üçün müəyyən şərait yaradır.
Yollarda baş verən prosesləri zəlzələnin xəbərçisi kimi düşünmək o qədər də real deyil. Dediyim kimi, proseslər bir-biri ilə əlaqədar ola bilər, amma hər birinin öz səbəbləri var”.
Zəlzələnin mövcud olan ekzogen prosesləri intensivləşdirə biləcəyini istisna etməyən alimin sözlərinə görə, sürüşmə riskli ərazilərdə zəlzələdən sonra güclü sürüşmələrin baş verməsi mümkündür:
“Belə hallar dəfələrlə müşahidə və qeyd edilib.Bu ərazilərdə gözləmək lazım deyil ki, mütləq zəlzələ olsun, sürüşməni tətikləsin.Həmin prosesi görürük və xəritələşdirib məlumat veririk.Buna baxan texniklər, mühəndislər mütləq həmin xəritələrlə hərəkət etməli, zəlzələ olana qədər proseslərin qarşısını almalıdırlar.
Son zamanlar ekzogen proseslərdə iqlim dəyişmələri ilə bağlı olaraq intensivləşmə artıb.Bu, qəfil baş verən sinoptik proseslərlə əlaqədardır.Çaylarda güclü sellərin gəlməsi kimi məsələlər də gözlənilən idi.Qəfil meteoroloji hadisələr, sinoptik proseslər selləri, sürüşmələri intensivləşdirir, eroziya prosesini aktivləşdirir.Bu, hadisələrin atmosferdəki, Yerin təkində və Yer səthindəki proseslərlə sıx əlaqəli olduğunun əsas göstəricisidir”.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(23.08.2023)
