Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi

“Bilirəm, məni öldürəcəklər, amma xalq elə həmin gün qatili parça-parça edib tikələrini qapımızın ağzına qoyacaq. Xalq qoymaz ki, qanım yerdə qalsın” -  Bu sözləri Şıxəli Qurbanov öz həyat yoldaşı Xavər hatuna demişdir. 

Sovet İttifaqı dönəmində, bəzi qüvvələr dövləti bayram kimi qeyd edilməyə başlanılan Novruz bayramını İslam dini ilə bağlayır, bu bayrama bu sayaq dəyəri verən respublika rəhbəri Şıxəli Qurbanovun əsl adının isə Şeyx Əli olduğunu deyirlər. O, dərhal Moskvaya çağırılır.

Şıxəli Qurbanov Novruz bayramının dinlə heç bir əlaqəsi olmaması barədə 22 səhifəlik izahat yazır. Bir müddət sonra o, özünün təqib edildiyini hiss edir.

Xalq arasında hörmət qazanan Şıxəli Qurbanov Azərbaycanın milli əqidəsi uğrunda ömrünün sonuna qədər mübarizə apardığı üçün 4 dəfə sui-qəsdlə üzləşir. Birinci dəfə atılan güllə əlindən azacıq yan keçir, ikinci dəfə onu avtomobillə vurmaq istəyirlər, üçüncü sui-qəsddən də xilas ola bilir. Lakin 4-cü sonuncu olur və onu həyatdan aparır.

23 may günündə o, stomatoloq dostu Əliağa Əhmədovun yanına gəlir. Dostunun ona vurduğu iynədən sonra Şıxəli Qurbanov 42 yaşında elə yerindəcə dünyasını dəyişir.

Əslən Bakının Kürdəxanı kəndindən olan Şıxəli Qurbanov (16 avqust 1925, Bakı – 24 may 1967, Bakı) - yazıçı, dramaturq, şair, filoloq-alim, ədəbiyyatçı, dövlət və ictimai xadim, filologiya elmləri doktoru, Ü. Hacıbəyov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı (1967) idi. Ş. Qurbanov 1960-cı illərdə Azərbaycan EA-nın Dil və Ədəbiyyat İnstitutuna rəhbərlik etmişdir. Dəfələrlə Azərbaycan SSR Ali Sovetinə deputat seçilmiş, orden və medallarla təltif olunmuşdur.

Şıxəli Qurbanov uzunmüddətli fasilədən sonra 1967-ci ildə Azərbaycanda ilk dəfə dövlət səviyyəsində Novruz bayramının keçirilməsinə müvəffəq olmuşdur. O zaman o, Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin katibi idi. Mərkəzi Komitənin birinci katibi Vəli Axundov onu təhlükəli işlər gördüyü barədə xəbərdarlıq etmişdi. Şıxəli Qurbanov isə öz hərəkətlərinə görə özü cavab verəcəyini demişdi. Qeyd etdiyimiz kimi, Qurbanovu Moskvaya izahat yazmağa çağırdılar. O da Novruz bayramının tarixi ilə bağlı 22 səhifəlik izahat yazdı. Sübut etdi ki, Novruz bayramı heç də dinlə əlaqəli bayram deyil.

Qeyd etdik ki, Şıxəli Qurbanov həm də ədib kimi kifayət qədər uğurlara imza atmışdı. O, müxtəlif imzalarla şeirlər yazmışdır, əsasən o, “Şıxəli Qurbanzadə”, Şıxəli Sadiq”, “Şıxəli Qurbanov” imzalarından istifadə etmişdir. Şıxəli Qurbanovun müxtəlif mövzulara həsr olunmuş “Məktub yazılmışdır”, “Fırtına qabağı”, “Neftçi qardaşıma”, “Durnalar”, “Sülh göyərçini”, “Mahir”, “İnsanın gərək hər şeyi gözəl ola”, “Telefon zəngi”, “Keçəl dərman bilsəydi”, “Karyerist”, “Malades qanacağına”, “Alim”, “Gözdən olmasın”, “Bayram şamları” və s. bu kimi şeirlərində hiss olunur ki, sadə əmək adamlarına, yazıb-yaratmaq eşqi ilə yaşayan sənətkarlara, xalqın mənəviyyatına dərin kök salmış nəcib adət-ənənələrə, saf və səmimi dostluq duyğularına nə qədər məhəbbət bəsləyirsə, gündəlik yeniliklərdən yaradıcı istifadə edib sənətini təkmilləşdirməyən, telefon zəngləri ilə ali məktəblərə qəbul olunan, əzab-əziyyət çəkmədən müxtəlif yollarla alim adı almış fərsiz və istedadsız əfəllərə, süründürməçilik xəstəliyinə tutulmuş xəbislərə bir o qədər qüvvətli nifrət edir.

Şıxəli Qurbanovun ilk məlum nəsr əsəri “Telefon zəngləri” hekayəsidir. Bu hekayə ilk dəfə 1963-cü ildə “Kirpi” jurnalında, sonra isə “Əcəb işə düşdük” kitabında, daha sonralar 1968-ci ildə ilk əsərləri cildində çap olunmuşdur. Bunun ardınca isə mətbuatın müxtəlif sahələrində “”Elmi ezamiyyət”, “Mənə bu da azdır”, “Natiq”, “Balaxanımın dərdi”, “Xaş Məmiş”, “Mən niyə Qorki olmadım?”, “Yaxşılıq”, “Uğursuz başlanğıc”, “İnkubator danaları”, rus dilində nəşr olunan satirik hekayələr kitabında “Mənim qonşumun yuxusu” hekayəsi çap olunmuşdur.

Şıxəli Qurbanovun çap olunan və tamaşaya qoyulan əsərləri bunlardır: “Əcəb işə düşdük”, “Bahadır və Sona”, “Özümüz bilərik”, “Olmadı elə, oldu belə”, “Milyonçunun dilənçi oğlu”, “Sənsiz”, “Sevindik qız axtarır”, “Bitməmiş söhbət”.

Qayıdaq 1967-ci il may ayının 24-nə. Qeyd etdik ki, həmin gün Şıxəli Qurbanov dişlərini müalicə etdirmək üçün həkimə gedir və elə oradaca müəmmalı şəkildə vəfat edir. Həkim onun dişinə iynə vurarkən Şıxəli Qurbanov şok keçirərək həyatını itirir, həkimsə pəncərədən qaçır.

Ailəsi onun ölümünün dövlət səviyyəsində hazırlandığını iddia edir. Şıxəli Qurbanovun qızı Gülnarə Qurbanova deyir: "Aydın məsələdir ki, Şıxəli Qurbanovu öldürüblər. O zaman vəzifəyə gəlmək istəyənlər dövlət səviyyəsində bunu təşkil etdilər. Məlum oldu ki, ona diş həkimi keyləşdirici iynə vurmaq əvəzinə sianid turşusu vurub.”

Şıxəli Qurbanov ölümündən bir gün əvvəl sanki öləcəyini hiss etmişdi. Belə ki, mayın 24-ü – vəfat edən günü Azərbaycan Dram Teatrında Şıxəli Qurbanovun «Sənsiz» dramının ictimai baxışı idi. Mayın 23-də Şıxəli Qurbanov son məşqi xaricdən qonaqlar gəldiyinə görə yarımçıq qoyub getməli olmuşdu. Qapıdan çıxanda isə demişdi:

“ “Sənsiz”ə baxarsız mənsiz...”

Ruhu şad olsun, böyük hörmət və ehtiramla yad edirik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.03.2025)