Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzən bir insanın adı millətin taleyinə çevrilir. O ad çəkildikdə yalnız bir şəxs yox, bütöv bir ideya canlanır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə — adı gələndə göz önünə yalnız bir insan yox, bir xalqın azadlıq mübarizəsi, istiqlal uğrunda döyüşü, müstəqillik düşüncəsi gəlir.

Bu gün azad Azərbaycan var. Lakin bu azadlığın bünövrəsi harada qoyuldu?

1884cü ilin 31 yanvarında Bakı quberniyasının Novxanı kəndində dünyaya göz açmışdır.Azərbaycanın ictimai-siyasi xadimi eyni zamanda cümhuriyyətin qurucularından biri,Azərbaycanın Rəyasət Heyətinin sədri olmuşdur.

Vəfatı 1955.6mart 

Bir çoxları onu sadəcə wikipediyanın ilk abzasında qeyd olunan məlumatlar qədər tanıyır.

1884-cü ilin 31 yanvarında Bakının Novxanı kəndində dünyaya gələn Məhəmməd Əmin, hələ gənc yaşlarında milli mübarizə yoluna qədəm qoydu. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 71illik ömürünün 40ilini mühacirətdə, dəfələrlə həbsdə və sürgünlərdə keçirməsinə baxmayaraq daim azadlıq şüarları səsləyən, ilk dəfə milliyət və türkçülük anlayışını bir araya gətirmiş, basdığımız torpağı bizə Vətən deyə ərməğan etmiş və bu gün torpaq uğrunda can verən şəhidlərimizin daim mavi səmada dalğalandırdığı Azərbaycan bayrağını xanımı ilə birgə ilmək-ilmək işləmiş və müstəqilliyimizi əfəndilərə xitab edərək "Əfəndilər yarın cümhuriyyəti elan edirik" deyib elan etmişdir.

Hələ erkən yaşlarda təhsilini yarım qoyub siyasi fəaliyyətə keçmiş Rəsulzadə Fizuyat jurnalında, İrşad və Tərəqqi qəzetlərində siyasi azadlıqla bağlı məqalələr və elmi əsərlər nəşr etdirmişdir.Mövcud fəaliyyətindən dolayı dəfələrlə həbs edilən Rəsulzadə yaşadığı çətinliklərə baxmayaraq öz ideologiyasını irəli sürməkdən və yaymaqdan əsla boyun qaçırmamışdır. 1902-ci ildə **"Müsəlman Gənclik Təşkilatı"**nı yaratdı. O vaxt Azərbaycan hələ Çar Rusiyasının tərkibində idi və milli kimliyi açıq şəkildə müdafiə etmək təhlükəli idi. Amma o, susmadı. 1905-ci il inqilabından sonra Bakıda siyasi fəaliyyətini gücləndirdi və "Hümmət" təşkilatında sosialist ideyalarına yaxın dayansa da, tezliklə fərqli bir yol seçdi.

1911-ci ildə Osmanlıya gedərək İstanbulda "Müsavat" partiyasını qurdu. Bu partiya təkcə bir siyasi hərəkat deyildi. Bu, Azərbaycan xalqının ilk sistemli milli-azadlıq ideologiyasını formalaşdıran təşkilat idi. O vaxtadək Azərbaycan türkləri Çarın tabeliyində sadəcə bir etnik qrup kimi görülürdü. Lakin Rəsulzadənin ideyası bunu dəyişdirdi: Azərbaycanlılar yalnız bir xalq deyil, azad yaşamağa layiq olan bir millətdir.

1918: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Bayraq

1918-ci il 27 may tarixində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi və Fətəli xan Xoyskinin, Nəsib bəy Yusifbəylinin, Xəlil bəy Xasməmmədovun böyük təşəbbüsü ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edilmiş, tarixi müstəqilliyimiz yolunda ilk addım atılmışdır. 1918-ci ilin 28 mayında Rəsulzadənin ideaları gerçəyə çevrildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) elan olundu.

Bu, təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Şərqin ilk demokratik respublikası idi. O dövr üçün bu, inanılmaz bir hadisə idi: bir müsəlman ölkəsi demokratik əsaslarla idarə ediləcək, xalqın seçdiyi parlament fəaliyyət göstərəcək, kişilərlə yanaşı qadınlara da seçki hüququ veriləcəkdi. Avropa ölkələrindən belə əvvəl!

Azərbaycan Demokratik Respublikasının elan edilməsinin 35ci ilini qeyd edən zaman Rəsulzadənin çıxışından:

İstiqlal elanı üzərinə qurulan milli Azərbaycan Hökuməti, az zamanda məmləkətdə çox böyük işlər gördü. 100 ildən bəri əsgərlikdən mən edilən Azərbaycanda bir ordu yaratdı. Çarlıq zamanında dövlət idarəsinə yaxın buraxılmayan Azərbaycanlılardan zabit və əmniyyət qüvvələri vücuda gətirdi. Sosial sahədə əsaslı islahata girişdi. Kəndlilərə torpaq vermək üçün qanunlar hazırladı. Fəhlələrin haqlarını qorumaq üçün tədbirlər aldı.

Xalqı öz ana dilində oxutmağa başladı. Türkcəni dövlətin rəsmi dili elan etdi. Orta və ali məktəblər açdı. Qərbi Avropa demokrasiyaları tipində, xalq nümayəndələrinə cavabdeh bir hökumət üsuli-idarəsi yaratdı. 

Hakimiyyət milli məclisin əlində idi. Parlamentdən etimad almadıqca heç bir hökumət iş başında qala bilməzdi. Məmləkətdə tam bir azadlıq vardı. 

""Vətəndaşlar! Üç rəngli İstiqlal bayrağını döşlərində gəzdirən buradakı Vətən ayrısı bizlərdən, orada hər türlü (formada) qorxu və təhdid altında qəlbləri istiqlal eşqi ilə çırpınan azadlıq ayrısı sizlərə candan salamlar göndərir, 28 Mayıs istiqlal qurbanlarının əziz ruhları hüzurunda hörmətlə əyilir və hər iki tərəfi birləşdirən milli böyük həsrəti şairin deyişi ilə dilə gətirirəm:

Sən bizimsən, bizimsən durduqca bədəndə can, Yaşa, yaşa, çox yaşa, ey şanlı Azərbaycan!"

Bu sözləri ilə qəlbləri fəth edən ulu öndər fəailyyətini ilk olaraq təhsil sahəsinə yönəltmiş,ilk dəfə müstəqil əlifbadan istifadə edilməsinə icazə verilmişdir.

O gün Azərbaycan bayrağı ilk dəfə Bakıda dalğalandı. Üç rəngli bayraq — türklük, islamçılıq və çağdaşlıq ideyalarının birləşməsi idi.

Rəsulzadə o məşhur sözlərini məhz həmin günlərdə dedi:

"Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!"

Rəsulzadə üçün bayraq təkcə bir rəmz deyildi. Bayraq bir xalqın öz varlığını tanıması, onun ideoloji gücünün ifadəsi idi. Üçrəngli bayrağın mənası dərin idi:

• Mavi rəng — Türklük

• Yaşıl rəng — İslam

• Qırmızı rəng — Müasirlik, inkişaf və azadlıq

O, öz gündəliyində bayraq haqqında  yazırdı ki, öz milliyyətini və dinini bilməyən xalq ayaqda qala bilməz, şəhidini unudanın torpağı Vətən olmaz. Tarix boyu hələ Göytürk dövlətindən bu yana mavi rəng türkçülüyü simvolizə etmişdir.Mavi rəngin ardından gələn qırmızı şəhid qanına işarə olmuş və ən sondakı yaşıl rəng islamı dayaq tutan ölkə olmağımızı simvolizə etmişdir.Hətta, o zaman yaxınlarından bir kəsin (adı qeyd olunmur) yaşıl rəngin ən sonda gəlməsinin səbəbini soruşmasına Rəsulzadə öz qeydlərində yazır ki:

"Qoy, bizim türkçülüyümüz və türk qanından olan şəhadətimiz islamı özünə dayaq bilsin.Lakin, biz dini yox dünyəvi dövlətik".

Rəsulzadə bilirdi ki, azadlıq yalnız qılıncla qazanılmır. Azad olmaq üçün, ilk növbədə, insanların içindəki köləlik hissi yox olmalıdır. Əgər insanlar özlərini əsir kimi hiss edirsə, onların başında kim olursa olsun, yenə də azad olmayacaqlar.

Ona görə də müstəqillik qazanmaq yetərli deyil. Müstəqilliyi yaşatmaq lazımdır.

Lakin tarix amansız idi.

AXC-nin Süqutu və Rəsulzadənin Mücadiləsi

1920-ci ilin aprelində Qızıl Ordu Bakıya daxil oldu. Azərbaycan Sovet İttifaqına qatıldı və müstəqillik arzusuna son qoyuldu. Rəsulzadə isə bu dövrdə də mübarizədən əl çəkmədi. O, həbs edildi, lakin Leninin göstərişi ilə azadlığa buraxıldı və Moskvaya aparıldı.

SSRİ bilirdi ki, Rəsulzadə güclü bir siyasi fiqurdur və ondan Sovet Azərbaycanı üçün istifadə edə bilər. Amma Rəsulzadə heç vaxt bolşevik rejiminə xidmət etmədi. 1922-ci ildə gizlicə Moskvadan qaçaraq Avropaya yollandı. Ömrünün qalan hissəsini mühacirətdə keçirdi, lakin Azərbaycan davasını bir an da unutmadı.

Türkiyədə, Almaniyada, Polşada, İranda, Fransada Azərbaycan mühacirət hökumətinin əsas siması oldu. 1949-cu ildə Ankarada Azərbaycan Kültür Dərnəyini təsis etdi və ömrünün sonuna qədər Azərbaycanın müstəqilliyi üçün çalışdı.

1955-ci ilin martında Rəsulzadə Ankarada vəfat etdi. Azərbaycan torpağına qayıda bilmədi. Lakin onun fikirləri 1991-ci ildə gerçək oldu – Azərbaycan yenidən müstəqilliyini elan etdi və üçrəngli bayraq yenidən yüksəldi.

Bu gün ondan bizə xatirə olaraq Novxanıda hal-hazırda baxça kimi fəaliyyət göstərən evi, heykəli, xatirələrini qeyd etdiyi gündəliyi və əsərləri qalmışdır.

Bu gün artıq Rəsulzadənin anadan olmasından 141 il ötür. Rəsulzadənin adını çəkmək bəziləri üçün çətin olsa da, tarix onu unutmadı. Çünki o, təkcə bir lider deyildi. O, bir millətin düşüncəsi, bir xalqın azadlıq ruhu idi.

Ey ulu öndər, bizlərə ərmağan etdiyin Vətənə sahib çıxacağımıza və əmanətinə gözümüz kimi baxıb səni əsla peşman etməyəcəyimizə ümidlərim hələ də, yaşayır.Biz səni və sənin ruhunun əziz xatirələrini qanımızın hər damlasında, sonuncu nəfəsimizə qədər yaşadacağıq.

Nurlar içində yat!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.01.2025)