Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hüseyn Cavid XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli şair və dramaturqlarından biri kimi tanınır. Onun əsərləri, xüsusən də faciələri, dərin fəlsəfi məzmunu və insana dair suallarla zəngindir. Cavidin ən məşhur əsərlərindən biri olan "İblis" faciəsi də bu mövzuda mühüm yer tutur. Bu əsər iblisin insan həyatına təsirini və onunla mübarizənin mənəvi cəhətlərini araşdırır.

"İblis" faciəsi 1918-ci ildə yazılıb və ilk dəfə 1920-ci ildə səhnəyə qoyulub. Bu əsərdə Hüseyn Cavid iblisi simvolik bir obraz kimi təqdim edir və onun vasitəsilə insanın daxili ziddiyyətlərini, şüurunun qaranlıq tərəflərini üzə çıxarır. Əsərdə İblis sadəcə bir şeytan deyil, o, insanın içində olan pislikləri və mənəvi zəiflikləri təmsil edən bir varlıqdır. Cavid bu əsərdə insanın iblisə olan meylini və onun qarşısında nə qədər aciz olduğunu göstərir. İblisin təsiri altında insanlar öz dəyərlərindən uzaqlaşır, mənəvi boşluğa düşür və nəticədə fəlakətə sürüklənirlər.

Əsərin baş qəhrəmanları olan Arif və Zöhrə insanın daxili dünyasındakı mübarizəni simvolizə edir. Arifin iblisin təlqinlərinə qarşı mübarizəsi və Zöhrənin bu mübarizədəki rolu əsərin əsas xəttini təşkil edir. Cavidin fikrincə, insanın öz mənəvi gücü və iradəsi ilə iblisə qarşı dayanması mümkündür, lakin bu, çox çətin bir yoldur. İblis insanın zəif nöqtələrindən istifadə edir və onu öz tələsinə salmağa çalışır.

Hüseyn Cavidin "İblis" faciəsi Azərbaycan ədəbiyyatında unikal bir əsər olaraq qalır və bu gün də oxucuları düşündürməyə davam edir. Əsər insan təbiətinin mürəkkəbliyini və mənəvi dəyərlərin əhəmiyyətini göstərməklə yanaşı, iblisin insan həyatına necə təsir edə biləcəyini də açıq şəkildə göstərir.

Yer Üzündə Əsl İblis Kimdir?

Cavidin "İblis" əsərindən ilhamlanaraq, yer üzündə əsl iblisin kim olduğunu düşündükdə bu sualın cavabı çox subyektiv ola bilər. Lakin əsl iblis insanın içindəki nifrət, paxıllıq, zalımlıq və mənəvi zəifliklərdir. Bu mənfi duyğular və düşüncələr insanın hərəkətlərini idarə etdikdə o zaman insan öz içindəki iblisə təslim olur. Həyatın çətinlikləri və imtahanları qarşısında öz mənəviyyatını qoruyub saxlaya bilməyən insanlar iblisin qurbanı olur və bu mənada yer üzündəki əsl iblis insanın öz içində daşıdığı mənfi xüsusiyyətlərdir.

Yəni, əsl iblis kənarda olan bir varlıq deyil, bizim içimizdə olan və daim bizi yoldan çıxartmağa çalışan mənfi güclərdir. Əgər bu güclərə qarşı mübarizə aparmazsaq, onlar bizi idarə etməyə başlayar və nəticədə insanlıq və mənəviyyatımız itər. Hüseyn Cavid də əsərində məhz bu mesajı verməyə çalışır: “İblis insanın öz içindədir və onunla mübarizə aparmaq insanın ən çətin vəzifəsidir”.

Hüseyn Cavidin "İblis" faciəsi insanın mənəvi mübarizəsini və iblisin insan həyatına təsirini göstərən dərin fəlsəfi əsərlərdən biridir. Əsərdən gətirilən nümunələr bu mövzuları daha yaxşı başa düşməyə kömək edəcək.

İblisin insanları azdırması:

 Əsərdə İblis insanları yoldan çıxartmaq üçün hiylələrə əl atır. Onun fikrincə, insanlar asanlıqla öz zəif nöqtələrinə təslim olurlar. İblis insanın zəif cəhətlərini vurğulayır və ondan istifadə edir:

 İblis:

  "Mən hər kəsin arzu və istəklərini bilirəm. İnsanlar çox zəifdir, mənim tələmə düşmək üçün heç vaxt tərəddüd etmirlər. Hər birinin öz içində gizlədiyi bir iblis var."

 Bu sözlərdən göründüyü kimi İblis insanların daxili zəifliklərini öz məqsədləri üçün istifadə edir.

Arifin İblislə Qarşılaşması:

  Əsərin əsas qəhrəmanı Arif İblislə qarşılaşır və onunla mübarizə aparmağa çalışır. Arifin daxili mübarizəsi, insanın mənəvi cəhətdən güclü olmasının nə qədər vacib olduğunu göstərir:

   Arif:  

  "Mən özümü itirmişəm, İblis! Nə üçün mənə yaxınlaşırsan? Mən səni dəf etmək istəyirəm, lakin sənin səsin mənim içimdə dərin yaralar açır. Mənə yol göstərən işığı itirmişəm."

 Arifin bu sözləri onun daxili ziddiyyətlərini və iblisin təsiri altında qaldığını göstərir. O, iblisin tələsinə düşməmək üçün mübarizə aparır, lakin bunun nə qədər çətin olduğunu anlayır.

Zöhrənin Səsi: 

 Zöhrə Arifin sevgilisi və mənəvi dəstəkçisidir. O, Arifə iblislə mübarizədə yardım etməyə çalışır və onu doğru yola yönləndirməyə çalışır.

 Zöhrə:

  "Arif, qəlbindəki işığı itirmə! İblis səni aldatmağa çalışır, lakin sən güclü olmalısan. Biz bir yerdə bu qaranlıqdan çıxmalıyıq."

Zöhrənin bu sözləri insanın mənəvi dəstəyə və sevginin gücünə ehtiyacı olduğunu göstərir. O, Arifin içindəki işığı yenidən tapmasına kömək etmək istəyir.

 İblisin Qələbəsi:

 Əsərin sonunda İblis insanın mənəvi zəiflikləri qarşısında qələbə çalır. Bu, insanın öz iblisi ilə mübarizədə məğlub olmasının simvolik ifadəsidir:

 İblis: 

 "Mən yenidən qələbə çaldım. İnsanlar öz zəiflikləri qarşısında hər zaman məğlub olurlar. Onlar heç vaxt məndən qurtula bilməyəcəklər."

 İblisin bu sözləri, insanın öz içindəki iblisə təslim olmasının nəticələrini göstərir. Bu, Cavidin əsərdə verdiyi əsas mesajlardan biridir: insan öz zəif cəhətlərinə təslim olarsa, iblisə qalib gəlmək mümkün olmaz.

 Bu nümunələr əsərin fəlsəfi məzmununu və Hüseyn Cavidin insan təbiəti ilə bağlı suallarını dərinləşdirir. "İblis" faciəsi insanların içindəki iblislə mübarizəsini və bu mübarizənin nə qədər çətin və vacib olduğunu göstərir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.09.2024)