Dünən vəd etdiyimiz kimi, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tanınmış ədəbiyyatşünas Məti Osmanoğlunun Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərsində dünyaşöhrətli argentinalı yazar Xorxe Borxesin “Dörd dövrə” essesini təqdim edir.

Xorxe BORXES

DÖRD DÖVRƏ

Cəmi dörd əhvalat var.

Biri, ən qədimi, hücuma məruz qalan və qəhrəmanların müdafiə elədikləri qalalı şəhər haqqındadır.

Müdafiəçilər şəhərin qılınc zərbələrinə və atəşə tutulmağa məhkum olduğunu, əbəs yerə müqavimət göstərdiklərini bilirlər. Fatehlərin ən məşhuru Axilles qələbəni görməmiş ölməyə məhkum olduğundan xəbərdardır. Aradan keçən əsrlər süjetə sehr elementləri gətirdi. Yəni inandılar ki, uğrunda ordular bada gedən Helen gözəl bir bulud, gözə görünən bir xəyal imiş; Axeyləri gizlədən nəhəng at isə içərisi boş ruh imiş. Bu əfsanəni ilk söyləyən Homer olmayacaqdı; XIV əsr şairinin bir misrası ağlıma gəlir: “The borgh brittened and brent to brondes and askes”*; Dante Qabriel Rossetti, yəqin ki, Troyanın taleyinin Parisin Helenə olan ehtiraslı eşqinin alovlandığı anda həll olunduğunu təsəvvür edəcəkdi; Yets, Ledanın qu quşu şəklini almış Tanrıya qovuşduğu ana üstünlük verəcəkdi.

İkinci əhvalat da birinci ilə əlaqəlidir, qayıdış haqqındadır. Qorxunc dənizlərin üzündə on il dolaşandan və sehrli adalarda məskən salandan sonra üzüb vətəni İtakaya gələn Odisseydən, eləcə də şimal tanrılarından bəhs edir, həmin tanrılar yer məhv olandan sonra onun yenidən yaşıllaşdığını və parlayaraq dənizdən necə yüksəldiyini görmüş, o ərəfədə döyüşdükləri yerdəki otlar arasından şahmat fiqurlarını tapmışdılar.

Üçüncü əhavalat axtarış haqqındadır. Bunu əvvəlkinin bir variantı da hesab eləmək olar. Bu, qızıl yun tapmaq üçün dənizlərdə üzən Yasonun əhvalatıdır, bir də otuz fars quşunun əhvalatıdır, onların hər biri və hamısı öz tanrısının – Simurqun üzünü görmək üçün bir anda dağlardan, dənizlərdən keçir. Keçmişdə hər cəhd xoşbəxt sonluqla bitərdi. Sonda qəhrəmanlardan biri qızıl almaları oğurlayar, o biri də müqəddəs kasanı əldə etməyi bacarardı. İndi axtarışlar uğursuzluğa məhkumdur. Kapitan Ahab balinanı vurur, lakin balina sonda onu məhv edir; Ceymsin və Kafkanın qəhrəmanları da ancaq məğlubiyyət gözləyə bilərlər. Biz cəsarət və inanc baxımından o qədər yoxsuluq ki, xoşbəxt sonluqda yalnız kütləvi zövqlərin kobud şəkildə uydurduğu rəğbəti görürük. Cənnətə inanmaq iqtidarında deyilik, cəhənnəmə isə ondan da az inanırıq.

Son əhvalat Tanrının intiharı haqqındadır. Friqiyada Atis özünü çıxdaş edir və öldürür; Odin özünü özünə – Odinə qurban verir, nizə ilə sancıldığı ağacdan doqquz gün asılı qalır; İsa Məsih romalı legionerlər tərəfindən çarmıxa çəkilir.

Cəmi dörd əhvalat var. Nə qədər zamanımız olsa da, onları bu və ya digər şəkildə yenidən nağıl edəcəyik.

Qeyd

*Bu misra Orta əsrlərin ingilis dilində təxminən aşağıdakı mənanı verir: “Alınmış, ocaq yerinə və külə dönmüş qala”. Misra "Ser Qaveyn və yaşıl cəngavər" adlı möhtəşəm alliterasiyalı poemadandır, əsər Haramzadə Vilyamın rəhbərliyi altında İngiltərənin fəthindən bir neçə əsr sonra yaradılmış olsa da, Sakson dilinin ilkin musiqisini qoruyub saxlayır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(09.08.2024)