Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qədim türklər layihəsində bu gün sizlərə Türk xalqlarının genetik və antropoloji mənşəyi barədə danışacağıq.
Türk xalqlarının genetik və antropoloji mənşəyi, həm tarixi mənbələr, həm də müasir genetik araşdırmalar vasitəsilə geniş şəkildə tədqiq olunur. Bu mənşə həm bioloji (genetik və antropoloji), həm də tarixi-etnik aspektlərdən öyrənilir.
1. Tarixi kontekst:
Türk xalqları ümumilikdə Altay mənşəli dillər qrupuna aiddir və qədim dövrlərdən Orta Asiya, Altay dağları, Sibirya, Qazaxıstan çölləri, Ural bölgəsi və Şərqi Türküstanda (indiki Sincan) yaşamışlar. Buradan qərbə və cənuba doğru yayılaraq Anadolu, Qafqaz, Xəzərsahili, İran, Volqa bölgəsi və Şərqi Avropaya qədər geniş bir coğrafiyada məskunlaşmışlar.
2. Genetik mənşə:
Türk xalqlarının genetik tərkibi kompleks və qarışıq xarakter daşıyır. Onlar Qərbi və Mərkəzi Asiya, qismən də Şərqi Asiya, İran, Slavyan və Qafqaz genetik qatlarını özündə birləşdirir.
Əsas genetik yönlər:
- Y-DNA (ata xətti) üzrə türk xalqlarında ən çox görülən haploqrup:
- C-M217 – Şərqi Asiya mənşəli (xüsusilə qədim türklərdə)
- R1a, R1b – Avrasiya çöllərində yayılmış haploqrup (Slavyan və İndo-Avropa təsiri də ehtimal olunur)
- Q-M242 – Qədim Sibir və Altay mənşəli xalqlarda yayılıb.
- J2, G2, E1b1b – Orta Şərq və Qafqaz mənşəli haploqrup (xüsusilə Azərbaycan türkləri və Anadolu türklərində)
Regional genetik fərqlər (nümunə olaraq):
- Azərbaycan türkləri – İran, Qafqaz, Orta Asiya qatları
- Anadolu türkləri – Qədim Anadolular, Balkanlar, Orta Asiya
- Qazaxlar – Qıpçaq, Monqol, Sibir
- Qırğızlar – Şərqi Türklər, Pamir xalqları
- Uyğurlar – Türklər + Çin + İrani etnoslar
- Başqırd və tatarlar – Türk, Fin-Uqor, Slavyan
3. Antropoloji mənzərə:
Türk xalqları antropoloji cəhətdən də çoxçeşidli tiplərə malikdir:
- Turanid tip: Orta Asiyada yayılıb – avropoid və monqoloid xüsusiyyətlərin sintezi.
- Pamiro-Fərqan tip: Qırğızlar və Taciklərdə rast gəlinir.
- Altay-Sibir tipi: Qazax və Tuvin türklərində yayılıb – monqoloid dominantdır.
- Aralıq tip (İranid + Qafqazid): Azərbaycan və Anadolu türklərində – avropoidə yaxın.
- Volqa-Ural tipi: Başqırd, Tatar xalqları – fin-ugor və türk qarışığı.
4. Assimilyasiya prosesi:
Türk xalqları tarix boyu digər etnoslarla qarşılıqlı əlaqədə olmuş, bu da genetik və mədəni assimilyasiya ilə nəticələnmişdir. Nəticə etibarilə:
- Dil türkcə olaraq qorunub, amma genetik baza bölgəyə görə dəyişib.
- Məsələn, Azərbaycan türkləri genetik olaraq Qafqaz və İran xalqlarına yaxın, Anadolu türkləri isə qədim Frig, Lidiya, Bizans, yunan və kürd komponentlərini özündə daşıyır.
5. Müasir Genetik Araşdırmalar:
Genetik tədqiqatlar göstərir ki:
- Türk dili daşıyıcılığı ilə genetik türklük eyni şey deyil.
- Yəni bir xalq türkcə danışa bilər, amma genetik olaraq başqa etnoslardan ola bilər.
- Bu səbəbdən, türkləşmə prosesi (dil və mədəniyyət baxımından) tarix boyu geniş miqyasda baş verib.
Nəticə:
Türk xalqları genetik və antropoloji baxımdan müxtəlif, amma dil və mədəniyyət baxımından ortaq olan bir sivilizasiya ailəsidir. Onların tarixi və genetik mənşəyi Mərkəzi Asiyada başlasa da, bu gün Avropadan Çin sərhədlərinədək geniş bir coğrafiyada mövcuddurlar. Ortaq tarix, dil, dastanlar və aşıq poeziyası onları birləşdirən əsas mədəni kodlardır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(23.04.2025)
