Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə Türk xalqlarının mədəniyyəti layihəsində növbəti görüşdəyik, mövzumuz – türk xalqlarında aşıqlıq poeziyasıdır.

Giriş;

Türk xalqlarında şeir və musiqi ənənəsi tarixən xalqın ruhunu əks etdirən, həm estetik, həm də ictimai funksiyaları yerinə yetirən bir fenomendir. Aşıq poeziyası və improvizasiya sənəti (deyişmə, aytış) türk xalqlarının söz sənətində mühüm yer tutur. Bu sənət forması xalqın gündəlik həyatı, tarixi, sevgisi, qəhrəmanlığı və müdrikliyi ilə yoğrulmuşdur.

Aşıq Poeziyası

Əsas Xüsusiyyətləri:

• Aşıqlar saz, kopuz və digər musiqi alətləri ilə şeir oxuyur.
• Şeirlər şifahi şəkildə yaranır, yadda saxlanır və nəsildən-nəslə ötürülür.
• Poeziya formaları: qoşma, gəraylı, təcnis, varsağı və.s.
• Mövzular: məhəbbət, qəhrəmanlıq, təbiət, ictimai tənqid və s.
• Aşıqlar həm də xalqın söz ustadı, nəsihətçisi və tənqidçisidir.

TÜRK XALQLARI VƏ MƏŞHUR AŞIQLARI

Azərbaycan

Azərbaycan aşıq sənəti UNESCO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irs kimi tanınmışdır.

Məşhur aşıqlar:

• Aşıq Ələsgər (1821–1926): Gəraylı və qoşmaları ilə tanınır, sevgi və hikmət mövzularını ustalıqla ifadə etmişdir.
• Aşıq Qurbani: Səfəvi dövrünün aşığı, dastan qəhrəmanı kimi tanınır.
• Aşıq Şəmşir: Qarabağ və Kəlbəcər bölgəsinin tanınmış söz ustası.
• Aşıq Hüseyn Saraclı, Aşıq Valeh, Aşıq Tapdıq: Müxtəlif bölgələrdə fəaliyyət göstərmiş ustad aşıqlardır.

 Özəllik:

Azərbaycan aşıq sənətində dastançılıq, məhəbbət lirizmi və sosial tənqid güclüdür.

Türkiyə

Türkiyədə aşıq sənətinə "Aşık" və ya "Ozan" deyilir.

Məşhur aşıqlar:

• Karacaoğlan (17-ci əsr): Təbii və xalq dili ilə məhəbbət və təbiət mövzusunda qoşmaları ilə məşhurdur.
• Aşık Veysel (1894–1973):Kor aşıq, dərin fəlsəfi məzmunlu və insan sevgisi ilə dolu şeirləri ilə tanınır.
• Dadaloğlu:Azadlıq və üsyan ruhunu ifadə edən aşıq.
• Erzurumlu Emrah, Âşık Mahzuni Şerif:İctimai tənqid və fəlsəfi düşüncə sahəsində tanınırlar.

 Özəllik:

Türkiyə aşıqlarında xalq dili və fəlsəfi-dini elementlər sıx şəkildə birləşir.

  Qazaxıstan

Qazaxlarda ağıt, terme və aytıs formaları geniş yayılmışdır.

Məşhur sənətkarlar:

• Jambul Jabayev (1846–1945): Sovet dövrünün ən məşhur improvizator şairlərindən biridir. Ağızdan-ağıza keçən xalq şeirlərini toplayıb.
• Birjan Sal: Aytıs sənətində ustalığı ilə tanınır.
• Süyinbay Aronuly: Jambuldən öncəki dövrün böyük improvizator şairidir.

 Özəllik:

Qazax aşıq poeziyasında aytıs — şifahi söz duelinə böyük yer verilir.

 Qırğızıstan

Qırğızlarda aşıq sənəti daha çox manasçı ənənəsi ilə bağlıdır.

Məşhur sənətkarlar:

• Toktogul Satılganov (1864–1933): Klassik qırğız şairi, sazda ifa edən və xalqı təmsil edən söz ustasıdır.
• Jusup Mamay: Manas dastanını nəsildən-nəslə ötürən son böyük manasçılardan biridir.

 Özəllik:

Qırğız poeziyasında improvizasiya və epik dastançılıq xüsusi yer tutur.

Özbəkistan

Özbək aşıqları baxşı adlanır. Onlar əsasən epik dastanlar və qəhrəmanlıq mövzularında çıxış edirlər.

Məşhur baxşılar:

• Nurəli Baxşı, Fazil Baxşı: Özbək şifahi xalq ədəbiyyatının daşıyıcıları.
• Qorqud Baxşı: Tarixi baxşı simvoludur, daha çox mifoloji obraz kimi qəbul olunur.

 Özəllik:

Baxşılar kopuz alətində çalaraq dastanlar oxuyur, tez-tez mistik və dini motivlərə yer verirlər.

Tatar və Başqırdlar

Bu xalqlarda da aşıq sənətinə oxşar şifahi söz sənəti mövcuddur.

Məşhur sənətkarlar:

• Ğabdulla Tukay: Tatar ədəbiyyatının klassiki, şeirlərində xalqın ruhunu və fəlsəfi düşüncəsini əks etdirir.
• Miftaxetdin Aqmulla: Başqırd poeziyasının ustadı, həm didaktik, həm lirizmli əsərləri ilə tanınır.

 Özəllik:

Bu bölgələrdə aşıq sənəti ilə dini-fəlsəfi və maarifçi fikirlər sıx şəkildə vəhdət təşkil edir.

 İmprovizasiya sənəti (deyişmə, aytış, yarışma)

Ümumi Xüsusiyyətlər:

• İki və ya daha çox aşıq/sənətkar canlı çıxışda sözlə yarışır.
• Mövzu adətən tamaşaçı tərəfindən seçilir.
• Yarışma həm ədəbi məharət, həm də ağıl və hazırcavablıq tələb edir.
• Bu sənət əsasən Qazaxıstan, Qırğızıstan, Azərbaycan və Türkiyə bölgələrində məşhurdur.

Nəticə

 Türk xalqlarının aşıq poeziyası və improvizasiya sənəti onların minillik mədəni yaddaşının bir parçasıdır. Hər xalqın özünəməxsus üslubu olsa da, ortaq xüsusiyyətlər və mədəni əlaqələr bu sənəti daha da zənginləşdirir. Aşıqlar həm şair, həm musiqiçi, həm də müdrik xalq nümayəndəsi kimi əsrlər boyu öz missiyalarını yerinə yetirmişlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.04.2025)