Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə Türklərin tarixi layihəsində növbəti görüşümüzdür, bu gün türklərin islamı qəbul etməsi barədə danışacağıq.

Giriş

Türklər uzun əsrlər boyu Avrasiyanın geniş coğrafiyasında müxtəlif dini inanclarla yaşamış, şamanizm, maniçiliyə, buddizm kimi inanc sistemlərinə sahib olmuşdur. Lakin VIII əsrdən etibarən İslam dini ilə tanışlıq və qəbul prosesi türklərin tarixində dönüş nöqtəsi olmuşdur. Bu hadisə təkcə dini inancın dəyişməsi ilə kifayətlənməmiş, həm siyasi idarəetmə, həm də mədəniyyət və ictimai həyat baxımından dərin təsirlər doğurmuşdur. Bu məqalədə türklərin İslamı qəbul etməsinin tarixi mərhələləri və bu prosesin siyasi-mədəni nəticələri araşdırılacaq.

I. Türklərin İslamla ilk təması

1. Ərəb-Türk münasibətləri

İslamın yayılmağa başladığı VII əsrin ortalarından etibarən Ərəb Xilafəti Orta Asiyaya doğru genişlənməyə başladı. Bu genişlənmə nəticəsində türklərlə ərəb-müsəlmanlar arasında ilk təmaslar baş verdi. Əvvəlcə qarşıdurmalar şəklində başlayan bu münasibətlər zamanla ticarət, diplomatik əlaqələr və mədəni qarşılıqlı təsir ilə daha müsbət istiqamətdə inkişaf etdi.

2. Talas döyüşü (751)

751-ci ildə Çin və Abbasi orduları arasında baş vermiş Talas Döyüşü, türklərin İslam dünyası ilə yaxınlaşmasında mühüm hadisə oldu. Bu döyüşdə Karluk türkləri müsəlmanların tərəfində iştirak etdilər və döyüşdən sonra böyük bir hissəsi İslamı qəbul etdi. Talas döyüşü eyni zamanda Çin təsirinin Orta Asiyada zəifləməsi və İslam mədəniyyətinin güclənməsinə şərait yaratdı.

II. Türklərin İslamı qəbul etməsinin səbəbləri

Türklərin İslamı qəbul etməsinin bir sıra səbəbləri olmuşdur:

1. Siyasi motivlər. Türk bəylikləri və hökmdarları İslamı qəbul etməklə Abbasi Xilafəti ilə ittifaqa girir, öz hakimiyyətlərini dini legitimliklə gücləndirirdilər. Eyni zamanda müsəlman olan türk liderləri regionda daha güclü və nüfuzlu olurdular.

2. İqtisadi amillər. Müsəlman tacirlərlə əlaqə qurmaq, ticarət yollarında təhlükəsizliyi təmin etmək və iqtisadi inteqrasiyanı asanlaşdırmaq üçün İslamın qəbulu faydalı idi.

3. Mədəni və mənəvi uyğunluq. İslamın bərabərlik, ədalət və birliyə əsaslanan prinsipləri, türk cəmiyyətinin döyüşçü və kollektiv həyat tərzi ilə uyğun idi. Şəxsi şücaət və ədalətə əsaslanan İslam dünyagörüşü türklər arasında asanlıqla mənimsəndi.

III. İslamın yayılması və müsəlman türk dövlətləri

1. Qaraxanilər və Qəznəvilər

İslamı rəsmi din kimi qəbul edən ilk türk dövləti Qaraxanilər olmuşdur (X əsr). Onların ardınca Qəznəvilər, xüsusilə Sultan Mahmud Qəznəvinin Hindistana yürüşləri zamanı İslamı geniş coğrafiyalara yaymaqda mühüm rolu oldu.

2. Böyük Səlcuqlu dövləti

Səlcuqlar yalnız türk dünyasında deyil, bütün İslam dünyasında siyasi liderliyə yüksəldilər. Bağdadda Abbasi Xilafətini müdafiə edən və faktiki olaraq onu himayəyə alan Səlcuqlar, eyni zamanda İslam mədəniyyətinin yenidən çiçəklənməsində mühüm rol oynadılar.

IV. Mədəni və sosial təsirlər

1. Yazılı ədəbiyyat və dil

İslamın qəbulundan sonra ərəb əlifbası və ərəb-fars ədəbi dili türklər arasında yayılmağa başladı. Bu dövrdə "Kutadgu Bilig" (Yusif Xas Hacib), "Divanü Lüğat-it-Türk" (Mahmud Kaşğari) kimi əsərlər meydana gəldi. Bu əsərlər türklərin həm İslamı mənimsədiyini, həm də öz mədəni kimliklərini qoruduğunu göstərir.

2. Memarlıq və incəsənət

İslamla birlikdə türklər arasında məscidlər, mədrəsələr, türbələr, karvansaraylar inşa olunmağa başladı. Bu tikililərdə həm ərəb, həm fars, həm də türk memarlıq üslubları sintez olunmuşdu.

3. Təsəvvüf və xalq İslamı

Türk xalqı arasında İslamın yayılmasında sufilər – yəni təsəvvüf təriqətləri mühüm rol oynamışdır. Xüsusilə Yəsəvilik (Ahmad Yəsəvi), Bəktəşilik və Qadirilik kimi cərəyanlar İslamı daha əlçatan və xalq yönlü şəkildə təqdim etdilər.

V. Türklərin İslam dünyasına töhfələri

1. Elm və fəlsəfə

Türk mənşəli alimlər – Əl-Fərabi, Əl-Biruni, Mahmud Kaşğari kimi şəxslər İslam dünyasında elmi-fəlsəfi düşüncənin inkişafına ciddi töhfə verdilər.

2. İslamın yayılmasında rolu

Türklər, xüsusilə Səlcuqlar və Osmanlılar dövründə, İslamı yeni ərazilərə yayaraq dinin daha geniş coğrafiyalarda möhkəmlənməsinə şərait yaratdılar. Balkanlardan Hindistana qədər olan ərazilərdə İslamın yayılmasında türk orduları və alimləri mühüm rol oynadı.

 Nəticə

Türklərin İslamı qəbul etməsi sadəcə dini dəyişiklik deyil, eyni zamanda siyasi, mədəni və ictimai baxımdan böyük bir dönüş nöqtəsi olmuşdur. Bu proses nəticəsində türklər İslam dünyasında əsas siyasi qüvvəyə çevrilmiş, eyni zamanda öz mədəni kimliklərini İslamla sintez edərək zəngin bir irs yaratmışlar. Bugünkü Türk-İslam mədəniyyəti də məhz bu tarixi proseslərin məhsuludur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.04.2025)