Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə həyata keçirdiyi Türk xalqlarının mədəniyyəti layihəsində növbəti görüşümüzdür. Mövzu musiqidir.

Türk musiqisi dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan Türk xalqlarının mədəniyyətini, həyat tərzini və tarixi ənənələrini özündə birləşdirən zəngin və çoxşaxəli bir sahədir. Orta Asiyanın geniş bozqırlarından, Anadolunun mədəni zənginliklərinə qədər Türk xalqlarının musiqisi bir-birinə bənzəyən, amma hər birinin özünəməxsus xarakteristikaları ilə fərqlənən elementlərə malikdir. Bu yazıda ümumtürk musiqisi və Türk xalqlarının musiqi ənənələrini araşdıracağıq, xüsusilə də onların tarixi, formaları, alətləri və sosial funksiyalarını nəzərdən keçirəcəyik.

 1. Türk musiqisinin tarixi kökləri və mədəniyyətə təsiri

Türk musiqisinin kökləri çox qədim zamanlara Orta Asiyada göçebe (köçəri) həyat tərzi sürən Türk xalqlarının mədəniyyətinə gedib çıxır. Bu dövrdə musiqi həm gündəlik həyatın bir hissəsi, həm də ritualların bir parçası olaraq inkişaf etmişdir. Göçebe türklər təbiətlə sıx əlaqədə olmuş və bu əlaqə musiqiyə də yansımışdır. Musiqi alətləri çox vaxt təbiətdə tapılan materiallardan hazırlanırdı, məsələn, bendir (böyük bir çəng) və dutar (iki simli bir alət) kimi alətlər tez-tez istifadə olunurdu.

Türk musiqisi həm də şifahi ənənəyə dayanırdı və musiqi söz və rəqslə birlikdə mədəniyyətin bir hissəsi kimi nəsildən-nəslə ötürülürdü. Dastanlar, əfsanələr və qəhrəmanlıq hekayələri musiqi vasitəsilə təqdim edilirdi.

  2. Türk musiqisinin ümumi xüsusiyyətləri

Bütün Türk xalqlarında ortaq elementlərə malik olsa da, hər bir xalqın musiqisində özünəməxsus təsirlər və fərqliliklər mövcuddur. Bu xüsusiyyətlər arasında bəzi ümumi cəhətlər belədir:

• Maqam və melodiya: Türk musiqisi, əsasən, maqam adlı melodiya quruluşu üzərində qurulmuşdur. Maqam- müəyyən bir melodik xəttin təkrarı və dəyişməsi ilə irəliləyən musiqi quruluşudur və bütün Türk xalqları tərəfindən istifadə edilir.
• Ritm və usul: Türk musiqisində ritm və usul anlayışları çox önəmlidir. Usul- musiqinin ritmik ölçüsünü təyin edən bir quruluşdur və bir çox Türk xalq musiqisində özünəməxsus usul növləri mövcuddur.
• Musiqi alətləri: Türk musiqisi çox müxtəlif musiqi alətləri ilə ifa olunur. Ən geniş yayılmış alətlər arasında ney, kemençe, bağlama, dutar, tar, kanun, bendir və zurna kimi alətlər yer alır. Hər bir Türk xalqının özünə məxsus musiqi alətləri də var.
• Söz və musiqi əlaqəsi: Türk musiqisində, xüsusilə, xalq musiqisi və dastan musiqisi sahələrində musiqi və söz bir arada mövcud olur. Müəyyən melodiyalar üzərində danışılan hekayələr və şeirlər musiqiyə əlavə olunur. Bu ənənə həm də Türk musiqisinin təbii və emosional dərinliyini artırır.

3. Türk xalqlarının musiqi ənənələri

Türk musiqisi müxtəlif coğrafiyalarda yaşayan bir çox Türk xalqının mədəniyyətindən təsirlənərək inkişaf edib. Aşağıda bəzi Türk xalqlarının musiqi ənənələrinə nəzər salaq:

3.1. Azərbaycan musiqisi

 Azərbaycan musiqisi Türk musiqisinin ən zəngin və qədim ənənələrindən biridir. Azərbaycan musiqisi həm klassik, həm də xalq musiqisi janrlarında zəngin irsə malikdir. Azərbaycan musiqisində tar, kamança, balaban, zurna və gaval kimi alətlər geniş istifadə olunur.

Azərbaycan musiqisində muğam adı verilən xüsusi bir improvizasiya ənənəsi vardır ki, bu, Türk dünyasında ən yüksək musiqi sənəti formalarından biri sayılır. Muğam, təkcə musiqi deyil, həm də bir dünya görüşü və ruhən yüksəlmə prosesidir.

3.2. Türkü və “Türk halk müziği”

Türk halk musiqisi, Türk xalqının ənənələrini, tarixini və gündəlik həyatını musiqi vasitəsilə ifadə edir. Türkü, sadə melodiyalar və şeirlərlə xalqın hekayələrini danışır. Bağlama və cura kimi alətlər bu musiqidə geniş yayılmışdır.

Türk halk musiqisinin ən əhəmiyyətli janrlarından biri olan bozlak və horon kimi rəqslər də musiqi ilə sıx əlaqəlidir. Bu rəqslər və mahnılar, Türk kəndlərində və şəhərlərində insanların birləşməsi və sosial əlaqələrin qurulması baxımından mühüm rol oynayır.

3.3. Qazax musiqisi

Qazax musiqisi Türk dünyasının ən qədim və zəngin musiqi ənənələrindən biridir. Qazax musiqisi həm xalq musiqisi, həm də klassik musiqi janrlarında inkişaf edib. Bu musiqi bozkır mədəniyyəti və göçebe həyat tərzi ilə sıx bağlıdır. Qazax musiqisinin əsasını təşkil edən maqamlar, melodiyalar və ritmik strukturlar xalqın tarixi və gündəlik həyatını əks etdirir.

Qazax musiqisində dombra, qobız (qopuz), kemençe və bendir kimi musiqi alətləri geniş istifadə olunur. Dombra Qazax musiqisinin ən tanınmış alətidir və həm instrumental, həm də vokal ifalarda geniş yer tutur.

Qazax musiqisinin ən vacib xüsusiyyətlərindən biri olan improvizasiya, musiqinin canlı və təbii bir hissə olmasına imkan verir. Qazaxların türkü və dastan ənənələri də musiqilərində özünü göstərir, xüsusən, Manas dastanı və digər epik hekayələr musiqi ilə təqdim edilir.

Qazax musiqisi həm də ritmik oyunlar və rəqslərlə sıx əlaqəlidir, bu da onun sosial funksiyalarını gücləndirir. Musiqi, xalqın birləşməsinə və əlaqələrini qurmasına kömək edir.

3.4. Özbək Musiqisi

 Özbək musiqisi daha çox klassik və xalq musiqisi janrlarında inkişaf etmişdir. Tanbur, dutar və kamança kimi alətlər Özbek musiqisində çox yaygındır. Shashmaqom adlanan özbək musiqi ənənəsi, bu xalqın musiqisinin əsas hissəsini təşkil edir və maqam sistemi üzərində qurulmuşdur.

3.5. Tatar musiqisi

 Tatar musiqisi də çox zəngin və mədəniyyətə bağlıdır. Tatar xalq musiqisi xalqın həyatını, təbiətini və tarixi hadisələri əks etdirən melodiyalar üzərində qurulub. Qarmon, dombra və balaban kimi alətlər Tatar musiqisinin əsas alətləridir. Tatar xalq mahnıları isə çox vaxt epik xarakter daşıyır.

3.6. Qırğız musiqisi

 Qırğız musiqisi çox zaman dastan və epik elementlərlə zəngindir. Manas dastanı Qırğız musiqisinin mərkəzində durur. Dombra və komuz kimi alətlər, bu musiqidə əsas yer tutur. Qırğız musiqisi, həmçinin, türkü və oyatmalar ilə də tanınır.

Türk musiqisi çox geniş və zəngin bir ənənəyə malikdir. Hər bir Türk xalqı öz musiqisini yaratmış, lakin bu musiqi əsərləri ümumi bir mədəni əlaqəyə əsaslanır. Musiqi alətləri, melodiya və ritm elementləri Türk xalqları arasında ortaq bir dil yaradır, eyni zamanda hər bir xalqın mədəni kimliyini də özündə yaşadır. Türk musiqisi həm keçmişin, həm də müasir dövrün mədəniyyətlərinin birləşdiyi, dinamik və dəyişkən bir sahədir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.04.2025)