Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
“Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portal ilə birgə həyata keçirdiyi Türklərin tarixi layihəsindəyik. Bu dəfə sizlərə qədim türklərin tibb sahəsi barədə danışaçağıq.
Türk tarixinin çox zəngin və dərin bir mirası olduğu şübhəsizdir, lakin bəzi sahələrdə hələ də çox araşdırılmamış, kəşf edilməmiş mövzular var. Bu yazıda Türk tarixində geniş araşdırılmayan bir mövzuya- Türk xalqlarının qədim dövrlərdəki tibb və səhiyyə bilikləri və onların bu sahədəki inkişaflarına toxunmaq istəyirəm.
Qədim Türk xalqlarında tibb və səhiyyə
Türk xalqlarının qədim dövrlərdəki həyat tərzi və dünyagörüşü, onların təbiətə və ətraf aləmə olan dərin münasibətini ortaya qoyur. Orta Asiyada qədim Türk dövrlərində tibbi biliklərin çox vaxt təbii müalicə üsullarına, bitkilərə, heyvanlara və təbiət hadisələrinə əsaslanması diqqət çəkir. Bu, yalnız şəfa tapmağın bir yolu olmaqla qalmamış, eyni zamanda cəmiyyətin mədəniyyətini və təbiətə olan bağlılığını simvollaşdıran bir anlayış idi.
Şamanizm və tibb
Türk xalqlarının ən qədim inanc sistemi olan Şamanizm, tibbin və müalicənin bir hissəsi olaraq çox mühüm rol oynamışdır. Şamanlar yalnız dini liderlər deyil, eyni zamanda müalicəvi bacarıqlara sahib olan şəxsiyyətlər idi. Onlar, xəstəlikləri yalnız fiziki olaraq deyil, ruhani səviyyədə də müalicə etməyə çalışırdılar. Şamanların, xəstələrə müalicə edərkən bəzən ritüel və dualardan istifadə etdikləri, həmçinin bitkilər və təbiətin digər vasitələrini müalicəvi məqsədlərlə tətbiq etdikləri məlumdur.
Türk şamanizmi, tibb və səhiyyə sahəsində xüsusi biliklərə sahibdi. Məsələn, "Kama" adlı şaman mütəxəssisləri xəstəliyi müalicə etmək üçün bitkilər, heyvanın bəzi hissələri və müxtəlif təbiət güclərini istifadə edirdilər. Bəzi tarixi mənbələrə görə, qədim Türk şamanları, çoxsaylı bitkiləri və təbiət maddələrini dərman olaraq istifadə etməyi bilirdilər.
Türk xalqlarının bitki təbabəti
Qədim Türk xalqlarının təbii müalicə üsullarına olan maraqları, onları bitki təbabətində də mütəxəssis etmişdir. Orta Asiya və Altay dağları ətrafında, Türk boylarının uzun müddət bitkilərlə əlaqəli müalicə üsullarını inkişaf etdirdiyi ehtimal edilir. Məsələn, qədim Türk otaçıları şüyüt, lavanda, ginseng kimi bitkiləri dərman olaraq istifadə edirdilər. Türk xalqları təbiətə böyük hörmətlə yanaşmış və dərman bitkilərinin yığılmasında çox diqqətli olmuşlar. Bu bitkilərin dərman və sağalma xüsusiyyətləri ilə bağlı müstəqil araşdırmaların olmadığı bir dövrdə belə, çoxsaylı bitkilərin şifa verici xüsusiyyətlərinə inanılırdı.
Bu biliklər yalnız şamanların yox, həm də yerli mütəxəssislərin, tibb işçilərinin və xalq həkimlərinin əlində qorunmuşdu. Məsələn, Uyğurların tibbi bilikləri və bu biliklərin həmin dövrdə İslam dünyasına və Çinə necə təsir etdiyi barədə çox az məlumat var. Ancaq məlumdur ki, Uyğur tibbi məktəbi də çox təbii üsullara və təbiətə dayalı müalicəyə əsaslanmışdır.
Türk dövləti və səhiyyə qurumları
Türk dövlətlərinin müxtəlif dövrlərində, səhiyyə sahəsindəki biliklərin təşkili və inkişafı mühüm yer tuturdu. Orta əsrlərdə, xüsusilə Səlcuqlu və Osmanlı dövlətlərində, tibb və səhiyyə sahəsində mühüm addımlar atılmışdır. Osmanlı İmperiyasında darüşşifa və bimarxanə adlanan xəstəxanalar yaradılmış, burada həm müalicə, həm də təhsil sahəsində geniş fəaliyyətlər həyata keçirilmişdir. Bu səhiyyə qurumları, yalnız xəstələrə müalicə etməklə qalmır, eyni zamanda tibbi biliklərin təbliği və inkişafı üçün mühüm mərkəzlər olmuşdur.
Ancaq Türk dünyasının ən qədim səhiyyə qurumları, Səlcuqlu dövrünə aiddir. Məsələn, Konyadakı Karatay Mədrəsəsi tibb təhsili verən ilk təhsil müəssisələrindən biri olaraq, həm dövrün tibb işçilərinə, həm də tibb təhsili almağa gələn tələbələrə təməl biliklər vermişdir. Bu cür məktəblərin açılması, Türk xalqlarının tibb sahəsindəki biliklərinin nə qədər yüksək səviyyəyə çatdığını göstərir.
Türk İslam xəstəxanaları və tibb mərkəzləri
Türk İslam dünyasında xəstəxanalar və tibb mərkəzləri inkişaf etmiş və bu mərkəzlər, həm müalicə üsullarını təkmilləşdirmək, həm də tibbi bilikləri paylaşmaq məqsədilə fəaliyyət göstərmişdir. İbn Sina (Avicenna), Ali bin al-‘Abbas al-Majusi və digər məşhur təbiblər bu dövrlərdə Türk və İslam dünyasında geniş şəkildə tanınmış və əsərləri çoxsaylı tibb məktəblərində tədris olunmuşdur. Osmanlı İmperiyasının sonunda Türk dünyasında hələ də müasir tibb və dərman üsulları ilə əlaqəli bir çox ənənəvi müalicə üsulları vardı.
Türk xalqlarının qədim dövrlərdəki tibb və səhiyyə bilikləri çox maraqlı və geniş bir mövzudur, amma hələ də bu sahədə çox az araşdırmalar mövcuddur. Qədim Türk şamanizmi, bitki təbabəti, şifalı maddələrin istifadəsi və tibb sahəsindəki ənənələr, bu xalqların təbiətə olan dərin hörmətinin və onun gücünü anlamalarının göstəricisidir. Bu biliklərin günümüzə necə çatdığı və onlardan nə qədər istifadə edildiyi, Türk tarixinin hələ kəşf olunmamış zəngin bir sahəsi olaraq qalır.
Bu sahədəki araşdırmalar qədim Türk mədəniyyətinin nə qədər inkişaf etmiş və zəngin olduğunu bir daha göstərir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(07.04.2025)
