Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə “Türk dünyasının mədəniyyət xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq” layihəsində növbəti görüşümüzdür.
Bu dəfə Almaniyanın Essen şəhərinə üz tutduq. Şair, türk ədəbiyyatının, folklorunun yorulmaz araşdırmaçıs Orhan Bahçıvanla (Halis Kızılateş) müsahibəni diqqətinizə çatdırırıq.
Sədnik Paşa Pirsultanlıdan bu dünyaya, Türk xalqlarının tarixinə, Azərbaycanımıza qiymətsiz miras qalmışdır. Şair Sədnik Paşa şeirsevərlərin, müəllim Sədnik Paşa minlərlə tələbənin, folklorşünas Sədnik Paşa isə bütün dünyanın yaddaşında öz möhtərəm yerini aldı...
Mənə-“Şadlıq” deyə çağırdığı bədii redaktoruna isə ondan qalan əsl xəzinə insanpərvərlik, bir də dünyanın müxtəlif yerlərindəki ədəbiyyat, folklor sevdalıları oldu. Orhan Hocam onlardan biridir.
Orhan Bahçıvana ilk elektron məktubu göndərməyimdən 13 il keçir... Belə başladı yazılarla, araşdırmalarla, məqalələrlə “danışmağımız”. Sədnik Paşadan sonra hansı araşdırmada dara düşsəm, Türk folkloru ilə bağlı hansı fakt qarşısında tərəddüddə qalsam, Orhan Hocama yazıram. Sağ olsun, bir dəfə belə, mesajımı cavabsız qoymadı, tövsiyəsini əsirgəmədi.
Bu gün şair Orhan Bahçıvanla - türk ədəbiyyatının, folklorunun yorulmaz araşdırmaçısı Halis Kızılateşlə növbəti dəfə söhbətləşdim. Onu Azərbaycan oxucusuna tanıtmaqmı istədim? Bəlkə də... Ya da, bəlkə, onun dayanmadan, əzmlə külüng vurduğu folklor dağlarına kiçik bir səyahət etmək istədim. Təbii, elə onun bələdçiyi ilə...
***
Orhan Bahçıvan (Halis Kızılateş) 1952-ci il oktyabrın 18-də Ərdəhanın Gölə ilçəsinə bağlı Hoşbülənt köyündə dünyaya gəlib. Atası Fermani Kızılateşin şeirləri tanıyanların dillərində əzbər olub. Hamı onu “Fərman Baba” deyə tanıyıb, ərk edib...
İxtisası Türk dili müəllimliyi olan Orhan Bahçıvan heç vaxt müəllimlik etməyib. Bank sistemində məmur, yerli idarəedici orqanda ictimaiyyətlə əlaqələr bölməsində məsul şəxs kimi fəaliyyət göstərib.
1980-ci ildən Almaniyanın Essen şəhərində yaşayan Orhan Bahçıvan ömrünü şeirə, ədəbi araşdırmalara həsr edib.
Kiçik yaşlardan şeir yazdığını deyən şair belə anladır: “Şair Ferman Babanın oğlu olmam nedeniyle, bu ustanın etkisinde kaldığım bir gerçektir. Ozan Ferman Baba’nın bana önemli bir etkisi bulunmaktadır. Kuzeydoğu Anadolu aşıklık geleneği ve halk edebiyatını küçük yaşlardan itibaren öğrendim, sonraki yıllarda, özellikle edebiyat öğrenimi sırasında daha da pekiştirdim”.
Orhan Bahçıvan imzasıyla işıq üzü görən kitabların sayı 5-dir: “Şiiristan merhaba” (1989), “Acılar da üşür” (2002), “Doğulu Halk Şairleri” (2010, 2 cilddə), “Ardahan türküleri” (2016). Amma Orhan Hocamla olan söhbətlərdən bilirəm ki, ən azı, 15 kitab nəşrə hazırdır.
Bu dəfə söhbətə elə Sədnik Paşanın adıyla başladıq...
-Sədnik Paşa xatirənizdə necə qalıb?
-Sednik Paşa Pirsultanlı'yı önce kitaplarıyla tanıdım. Sonra kendisiyle uzun zaman telefonla sohbetlerimiz oldu. Ne de olsa, Anadolu kökenli bir bilim adamı. Halk yazını dünyasında çok önemsediğim bir araştırmacı. Her konuda, en güzel yazıları hazırlayan bir bilim adamıydı. Ben şahsen kitaplarından ve anlatılarından çok güzel bilgiler ediniyordum. Bizim bildiğimiz Pir Sultan torunu olması da önemliydi. Bu konuda çok güzel bilgiler edinmiştim. Üstadımın yazdığı tüm eserler benim için çok çok önemlidir. En önemlisi ise “Pirsultan soyları, Pirsultan köyləri” eseri tarihi bir eserdir. Benim için çok çok önemlidir. Bir araştırmacı yazar nasıl bilinir? Elbette, araştırıp yazdığı eserleriyle bilinir! Benim için Sednik Paşa Pirsultanlı, Azerbaycan yazın dünyasının en önemli kalemlerinden biridir.
-Yunis Əmrənin Azərbaycandakı məzarı barədə araşdırmamda mənə çox yardımçı oldunuz. İddiamı təsdiqləməsəniz də, qarşı da çıxmadınız ki, əsl məzar burada-Qax rayonu Oncallı kəndindədir. Bəzən “həqiqəti zaman göstərəcək” deyirlər, fikrinizcə, Yunis Əmrə araşdırmaçıları bu həqiqəti zamana buraxmaqda haqlıdırlarmı?
-Yunus Emre olayı çok eski ve tarihi bir olaydır. Türkiyede bir kaç mezarı var. Ben bir yazımda sözünü etmiştim. Buraya o isimleri aktarayım. Sonra düşüncemi anlatayım bir küçük bilgiyle. Malum, 2021 Yılı, “Yunus Emre ve Türkçe Yılı” Olarak İlan Edildi. Ve ben yazdım : “Bizim Yunus Hangi Yunus?” Şimdi soruları soralım: Hangi Yunus?
Sefa Veliyeva’nın anlattığı, Kah Rayonu Oğuz Kabristanlığı Azerbaycanlı Yunus mu?
Larende, yani Karamanlı Yunus mu?
Ankara/Nallıhan da ki Yunus mu?
Çorumlu Yunus Emir mi?
Aksaray ile Kırşehir arasındaki Yunus mu?
Düzcü Mahallesi, Erzurumlu Yunus mu?
Bursalı Yunus mu?
Eskişehirli Yunus mu?
Denizli’de ki Yunus mu?
Sandıklı Afyonkarahisarlı Yunus mu?
Niksar Tokatlı Yunus mu?
Emre Sultan Mahallesi Manisalı Yunus mu?
Ünye Ordulu Yunus mu?
Gönen Ispartalı Yunus mu?
Babai İsyanlarına katılan Yunus mu?
Sahi, bu Bizim Yunus hangisidir? Bu sıralamadan sonra tarihi bir sistemi gündeme taşımalıyız. En eski tarihe sahip Yunus bizim Yunus diyelim. Bazı olayları yazarlar betimleyip geçerler. Böylesi bir tarihi olaya devlet sahiplenmeli. Ona göre tanıtım yapmalı. Kişiler sadece, dediğim gibi, yazar geçerler.
Bir küçük bilgi. Aşık Yolu: Yukarı dediğimiz sahadan inip Anadolu topraklarını gezip dolaşan Azerbaycan ozanlarının sefer olarak adlandırılan anlatıları var. Kısaca şöyle diyelim, “Kars Seferi”, “İstanbul Seferi” gibi. Bu gelip-gitmeler esnasında belli yerlerde konaklama olayı yaşanır. O zaman orada söylenilen şiirler, mahnılar belli bir etkileme oluşturur. Zamanla bu konaklama yerlerinde aynı isimlerden ozanlar, kahramanlar çıkar. Bu çıkış benzek şiirleri gündeme getirir. Aynı ismi kullanarak aynı mahlas ile yeni-yeni şiirler oluşturulur ve her sahada bir Yunus İmre, bir Aşık Kerem ya da Bir Dirili Kurbani oluşur. Ben olaya böyle bakıyorum. Yunus Emre olayı da böyle olmuş diyorum. Yani Türkiye topraklarında var olan Yunus İmreler Azerbaycan’ın Qax rayonu Oncallı kəndində Oğuz kabristanında yatan Yunus İmre’nin benzekleridir diyorum.
-Sizin şeirlərinizi çox sevirəm. Şair olmağın, şeirin sirrini açmırsınız, amma ipucularını da gizlətmirsiniz. Oxucu özü tapmalı, özü qərq olmalıdır sizin şeirlərinizdə. Şeirlərinizdəki insanı oxuculara özünüz necə təqdim edərdiniz?
-Öncelikle, Azerbaycan edebiyatını bilen ve beğeniyle okuyan biri olduğumu söylemeliyim. İkinci olarak sizin şiirlerinizi ve yazılarınızın iyi bir okuru olduğumu söylemeliyim. Kısaca sinin yazılarınızı beğeniyle okuyorum. Siz, Şefa Veli değerli bir yazın emekçisi olarak benim şiirlerime verdiğiniz değer için yürek dolusu teşekkürlerimi bildireyim. Sonra, Şair Türkçede ozan demektir. Ben bir ozanım, her tür şiir yazıyorum. Serbest ve hece şiirleri diyelim. Ben hece şiir türlerini özünde Azerbaycan ozanlarını dinleyerek, okuyarak öğrenmişim. Ozan olmanın, şiir yazmanın öyle önemli bir yanı olmamalı diyorum. Türk halkının yüzde sekseni ozandır. Türkü, mahnı söylerler. Dünyanın en geniş halk yazınına Türk halkı sahiptir. Ben kendimi, Türk yazın dünyasından çağlar boyu gelmiş geçmiş tüm ozanların çırağı kabul ediyorum. Her ozanı saygıyla anıyorum.
-Folklorla bağlı araşdırmalarınız da gözəldir. Xüsusilə, folklor nümunələrinin el dilindəki eyniliyi, dəyişikliyi ilə bağlı yazılarınız ədəbiyyatşünaslar üçün qiymətli mənbədir. Bu araşdırmalarınızdan da danışaq...
-“Folklor” sözcüğü, Fransızcadan dilimize geçmiş bir sözcüktür. Aslında Halk bilimi anlamında olmasına rağmen, bizde halk oyunları anlamında dar bir çerçevede seslendiriliyor. Bu açıklamayı verdikten sonra biz genel anlamına geçelim. Bu tanımlamayı TDK Güncel Türkçe Sözlük sayfalarında aldığım tanımıyla sunuyorum. “Folklor, bir ülkede veya bölgede yaşayan halkın kültür ürünlerini, sözlü edebiyatını, geleneklerini, törelerini, inançlarını, mutfağını, müziğini, oyunlarını, halk hekimliğini inceleyerek bunların birbirleriyle ilişkilerini belirten, kaynak, evrim, yayılım, değişim, etkileşim vb. sorunlarını çözmeye, sonuç, kural, kuram ve yasaları bulmaya çalışan bilim dalıdır.” Bu küçük bilgiden sonra sözü, türkü derlemeleri adıyla anlatayım. “Ardahan Türküleri” Orhan Bahçıvan, Gökhan Temur, Selçuk Murat Kızılateş tarafından kaleme alınmıştır. Kitap 2016 yılında Ardahan Valiliği Kültür Yayınları tarafından yayınlanmıştır. 765 sayfadır. Ayrıca, Dede Korkut sesinden bu yana ozanlık geleneğini işlemeye çalışıyorum. Bu konuda bir çok yazılar yazmışımdır. Halay, yallı, bar gibi halk oyunlarını işleyen yazılarım da vardır. Hece şiir türleriyle birlikte epeyce yazmışımdır.
-Almaniya’dan baxanda Azərbaycan ədəbiyyatı necə görünür?
-Almanya’dan bakınca Azerbaycan edebiyatı, güçlü bir yazın olarak önümüzde duruyor. Derin geçmişi olan, dahası, Ben bu yazın dünyasında buram-buram Oğuzların sesini duyuyorum. Türk dünyası özünde tek ses olarak biliniyor. Küçük küçük bölünmeler büyük yazın dünyasının yapraklarıdır diyebilirim. Azerbaycan ile Türkiye arasında söylenilen bir söz “İki devlet, tek millet” bu söz bana göre, günümüzde var olan, Türk devletlerinin her birinin birer Oğuz boylarının oymakları niteliğini taşımasıdır. Gün gelecek bu oymaklar tümü yazın dünyasında tek ses olarak birleşecekler, bu birlik Türk kültürünün özünü tanımlayacaktır. Ancak ben sözün bu yerinde küçük bir ses vereyim. Diyorum ki, Azerbaycan Türkçesi kendisini Fars dilinin etkisinden koparamamıştır. Türkiye Türkçesi yüz yıllık bir çabadan sonra belli ölçüde yalın Türkçeye kavuştu. Umarım Azerbaycan Türkçesi de bu yoldan yürüyerek öz benliğine kavuşur. Sözlerimi bitirirken, Türk dünyasında var olan tüm yazın emekçilerini yürekten selamlıyorum. Saygılarımla...
***
Aşıq Veysəl demişkən, “Uzun, incə bir yoldayıq”, Hocam... O yolun hər döngəsində şeirlə qarşılaşır, sonrası üçün heybəmizə iki bayatı, üç oxşama qoya biliriksə, nə xoş bizə!
Və bir gün sizinlə Oğuz qəbiristanlığında-Yunus Əmrənin məzarı başında Sədnik Paşanın “Ay Yunus Əmrənin sarı çiçəyi, Necə olub ürəyimdə bitmisən?” misraları ilə başlayan şeirinin söykəndiyi rəvayətdəki həqiqət payını müzakirə etmək diləyilə, sizə can sağlığı, uzun ömür arzulayıram!
Sizi yenidən və yenidən Azərbaycan oxucusuna təqdim etməyin yolu isə, razılaşın ki, şeirlərdən keçir...
Kaç Kere Sürüldük!
Sen ey kanatlı kuş
Kaç kere geçtin saçlarımın üstünden
Baharın yağmuru gibi hüzün saçarak
Ben geceyi bekliyorum
Baba mirası olan arpa tarlasında
Hadi şimdi bir türkü söyle
Şenlensin baba ocağı
Kaç kere sürüldük
Kaç kere vurulduk, kaç kere öldük
Kaç kere dönülmez yolları dönerek geldik
Elimin altında sadece çimen
Biliyorum yaşam var açılan kapıların ötesinde
Kırılsın ömrümün paslı kilidi çözülsün yaşam büyüsü
Babamın tarlasındayım
Bir yabancı gibi görüyor beni
Bu kaçıncı göç dönüşü, bu kaçıncı ağlamak!
( Haziran 1986, Hoşdülbent)
Çoban Yıldızı
Canım sıkılıyor
Gecenin bu deminde ovada
Yeşil çimenlere sırtüstü uzanıyorum
Mintanım soğuk nefes alıyor
Ellerim de
Başımın üstünde
Kaydırak oynuyor Çoban Yıldızı
Usulca sesleniyorum
Merhaba
Kervanlar gelip geçerken
Destanlar yazılmış
Yaşamın şah damarı gibi
Ezgiler
Yıllara meydan okuyan
Kerem kokulu
Edasıyla
Endamıyla
Kafkaslara sesleniyor
Dağ yamaçlarında
Kaval çalan çobanlar
Sahi
Kavalı sadece çobanlar mı çalıyor
Vefalı dostlar adına
Az sonra kaval çalacağım
Ama çoban değilim
Bu dağlar
Bu gökyüzü yıldızlar
Öylece gözlüyorum
Çoban Yıldızı görünmüyor
Adı bile yok
Nasıl unutulur
Bu güzelim Çoban Yıldızı
(Haziran 1986, Göle)
Kar Helvası
Tadına damak sulanmış
Yürek yanmış
Soframızın başyemeği
Kar helvası
Bir kaşıklık tadım olsun diyorum
Tabağın pekmezli yanından
Tadına doyum olmuyor
Kar yanığı pekmezim
Helvam
Çocuk ruhlu istemlerim çoğaldı
Zemherinin diliyle
Bereket kar damlasıyla
Toprağa inecekse
Helvalı olsun isterim
Helvalı
Kar helvası kaşığıma dolmuşken
Yemem gerek, yemem gerek
Kaşığa kuvvet
Dilime tad.
Bahar Ve Yağmur
Kurumuş ağaç dalı, yağmurla yıkanırken
Bahar geldi diyorum, kardelenler açarken
Yorgunluk ruhumda karanlık gece
İsyan ediyorum hep sen gidince
Kalbimde yeşeren özlem sadece
Islak dallar altında gezinirken bu gece
Yağmurun altında geçerken günüm
Rüzgarda teselli aradı gönlüm
Sen ki uzaklarda sen ki yakında
Sen ki el ederdin her gece bana
Bir mum gibi yanıp söndü mutluluk
Baharla yağan yağmurla birlik
Düşündüm sevgilim seni bu gece
Dedim ki yanımda olsun sadece
Elleri elimde bir demet çiçek
Yağmurla birlik çekilip gitsek
"Ədəbiyyat və incəsənət"
(04.04.2025)
