Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının təqdim etdikləri Türklərin tarixi layihəsində növbəti söhbətimiz türk soyları barədədir.
Türk soyları deyəndə, adətən, Oğuzlar, Qıpçaqlar, Uyğurlar və ya Göytürklər yada düşür. Lakin tarixdə izi silinmiş, unudulmuş və ya haqqında çox az danışılan elə türk soyları var ki, onların taleyi qəribə, sirli və bəzən faciəvidir. Bu yazıda az bilinən bəzi türk soylarından danışacağıq.
1. Xalaclar – Hindistanın unudulmuş türkləri:
Xalaclar tarixi mənbələrdə erkən orta əsrlərdən məlum olan türk soylarından biridir. Əvvəllər Orta Asiyada yaşayan bu xalq XII-XIII əsrlərdə Hindistana köç edir və orada Xalac sultanlığını qurur. Lakin zaman keçdikcə yerli əhali ilə qarışaraq türklüklərini itirirlər. Bu gün Hindistan və Pakistanda müəyyən qruplar özlərini Xalac (Khalaj) adlandırır, lakin artıq onlar türkcə danışmır.
2. Şatuo Türkləri – Çin taxtına sahib olanlar:
Şatuolar Orta Asiyanın Tanrı Dağları və Altay bölgəsində yaşayan türk boylarından biri idi. Onların ən maraqlı xüsusiyyəti odur ki, Çin imperiyasının süqut etdiyi dövrdə (X əsr) Şatuo türkləri Çində üç fərqli sülalə qurmuşdular:
• Sonrakı Tan (923–936)
• Sonrakı Tsin (Cin) (936–947)
• Sonrakı Han (947–951)
Bu o deməkdir ki, müəyyən bir dövrdə Çin imperator taxtında saf türk mənşəli hökmdarlar otururdu. Lakin Şatuolar sonradan çinlilərlə qarışdı və tarix səhnəsindən silindi.
3. Basmaçlar – Qiyamçı türk mücahidləri:
Basmaçlar əlbəttə ki, soy deyillər, əsasən, XX əsrin əvvəllərində Orta Asiyada Sovet işğalına qarşı döyüşən türk müqavimət hərəkatının üzvləridir. Bəzi tarixi mənbələr onlara “türk partizanları” adını verir. Onlar əsasən özbəklər, qazaxlar, türkmənlər və qırğızlardan ibarət idi. Basmaçlar Çar Rusiyasının və daha sonra Sovet hakimiyyətinin türk xalqlarına qarşı siyasətinə qarşı üsyan etmişdilər. Lakin 1930-cu illərdə hərəkat tamamilə yatırıldı və onların böyük hissəsi məhv edildi.
4. Qarluqlar – Dövlət quran, amma unudulanlar:
Qarluqlar qədim türk soylarından biridir və onların adı ilk dəfə VII əsr Çin mənbələrində çəkilir. Əvvəllər Göytürk Kağanlığının tərkibində idilər, lakin sonradan müstəqillik qazanıb 766-cı ildə Qarluq Kağanlığını qurdular. Ən maraqlısı budur ki, Qarluqlar İslamı qəbul edən ilk türk tayfalarından biri idi. Lakin zamanla onların bir hissəsi Uyğurlar, digər hissəsi isə Qaraqanlılara qarışaraq ayrıca xalq kimi tarix səhnəsindən çıxdı.
5. Sabarlar – Sirli türk barbarları:
Sabarlar (və ya Savirlər) haqqında çox az məlumat var. Onların V-VI əsrlərdə Qafqaz və Şərqi Avropaya hücumlar etdiyi məlumdur. Bizans tarixçiləri onları “amansız barbarlar” adlandırır. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Sabarlar sonradan Xəzər xaqanlığının əsasını qoyan türk qruplarından biri olub.
6. Kaylar – Osmanlının əsl kökləri onlardan gəlmiş ola bilər:
Osmanlıların mənşəyi ilə bağlı müzakirələr çoxdur, amma ən çox qəbul edilən versiya onların Kayı boyundan olmasıdır. Maraqlısı budur ki, Kayların tarixi Göytürklərə qədər gedib çıxır. Orta Asiyada böyük bir tayfa olan Kaylar, sonradan Anadolunun cənubuna və qərbinə köç edir və Osmanlı imperiyasının əsasını qoyur.
7. Bayandurlar – Qədim türk aristokratları:
Bayandurlar qədim türk soylarından biri olub, Oğuz boylarının 24-nə daxil idi. Onların adı “zəngin”, “varlı” mənasını verir. Maraqlıdır ki, bu boy Səlcuqlular dövründə yüksək aristokratik sinfə daxil idi. Tarixdə Bayandur xanları və sultanları olub, amma bu soy zamanla tarixdən silinib.
Türk soylarının tarix səhnəsində parlayıb sonra yox olması, assimilyasiya olunması və ya başqa xalqlara qarışması onların taleyinin bir hissəsidir. Lakin bu xalqların mirası hələ də bəzi genetik izlərdə, yer adlarında və tarix kitablarının dərinliklərində yaşayır.
Tarixdə izi qalmış, amma unudulmuş türk soyları haqqında daha çox araşdırma aparmaq lazımdır. Bəlkə də gələcəkdə yeni tarixi kəşflər sayəsində bu xalqların qaranlıq qalmış hekayələrini yenidən üzə çıxarmaq mümkün olacaq.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(02.04.2025)
