Nigar Xanəliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

  Tarixin səhifələrində adını qanla yazan qadınlar var. Əlində qılınc, ürəyində od, baxışlarında irfan olan qadınlar… Tomrisin səsi hələ də çöllərdə əks-səda verir: “Mənim qövmümü qıranla elə eyni qədəhi bölüşmərəm!” O, qanla yazılan tarixin içində öz taxtını qurdu. Ancaq tarix qadını təkcə döyüş meydanlarında deyil, sözdə, ruhda, hikmətdə də yazdı.

 Türk qadını yalnız ana deyil, yalnız sevgili deyil, yalnız hökmdar deyil. O, bunların hamısıdır və bundan da artıqdır. Onu yalnız bir obrazın içində sıxışdırmaq, köklərini görməmək deməkdir. Onun bir əlində beşik, bir əlində qılınc var; bir sözündə mərhəmət, bir baxışında hökm var.

 Tarix bizə “böyük hökmdarları” xatırladır. Bəs o hökmdarların arxasında dayanan qadınları? Orxon-Yenisey yazılarında qadın adı bir hökmdarla yanaşı çəkilir. Bilgə Kağan anasını   ehtiramla yad edir, onları dövlətin sütunu adlandırır. Orxon yazılarında belə deyir:

 “Teŋri teg Teŋride bolmış Türk Bilgä Kağan bu ödke olurtum. Özüŋüm üçün tün udım, kün tutaq udım. Eçüm apam üçün, bodunum üçün udım.”

(“Tanrı kimi Tanrıda doğulmuş Türk Bilgə Kağan bu taxta oturdum. Özüm üçün gecə yatmadım, gündüz istirahət etmədim. Atam, anam və xalqım üçün çalışdım.”)

 Türklər üçün qadın sadəcə ailənin qoruyucusu deyil, elin də qoruyucusudur. Kül Tigin kitabəsində yazılır:

“İçrigə kirgən yağıqa qarşı, ana böri teg kuruştılar.”

(“İçəri girən düşmənə qarşı, ana qurd kimi döyüşdülər.”)

 Ana-qurd… Bozqırların qadını qurd kimidir. O, nəinki ailəsini, bütöv bir xalqı qoruyur. Düşmən onun evini yandıra bilər, amma ruhunu əsla sındıra bilməz.

 Bilirik ki, tarix kişilərin yazdığı bir dastandır. Amma bəzən elə qadınlar çıxır ki, onların adını tarix özü yazmağa məcbur qalır. Tomris Xatun qəzəbini göz yaşlarıyla deyil, düşmənin qanı ilə soyudan bir qadındır. O, ərini və oğlunu öldürən Kirə qarşı çıxanda bütün dünya onun iradəsinin qarşısında diz çökdü. “İç bu qədəhi, Kir! İstədiyin qan idisə, al, doyunca iç!” – onun son sözü bu oldu.

 Ancaq Tomris tək deyildi. Buka Xatun Uygur xaqanlığının idarəsində söz sahibi oldu. O, döyüşlərdə kişilərlə çiyin-çiyinə dayanır, qərar verəndə hökm edirdi. Sürəyya Sultan isə Osmanlı sarayında sadəcə bir gözəllik simvolu deyildi. O, dövlət işlərində, siyasətdə ağıllı addımları ilə iz qoydu.

 Tarix qılıncla yazılsa da, ədəbiyyat sözlə yazılır. Və sözün içində qadın hər zaman var. “Dədə Qorqud” dastanında qadınlar yalnız gözəl, zərif varlıqlar kimi təqdim edilmir. Burla Xatun düşmənə əsir düşdüyündə sındımı? Xeyr. O, düşmənə göz yaşlarıyla yalvarmadı, gücünü göstərdi, onlara meydan oxudu. Banuçiçək sevdiyi oğlanla yarışmadan evlənmədi, onunla döyüş meydanında tanış oldu. Bu dastanlar deyir ki, türk qadını öz talehini özü seçir.

 Klassik ədəbiyyatda isə qadın, həm sevginin, həm də dərdin simvoludur. Füzuli Leylini elə təsvir edir ki, o, təkcə gözəl bir sevgili deyil, Məcnunun eşq yolunda bir kamillik mənbəyinə çevrilir. Leyli burada passiv bir qəhrəman deyil. O, sevgini sadəcə yaşamaq üçün yox, ruhunu dərinləşdirmək üçün seçir. Nizaminin “Xosrov və Şirin”ində isə Şirin yalnız eşq arxasınca qaçan bir qadın deyil. O, öz qərarlarını verən, iradəli, azad düşünən bir hökmdardır.

 Tarixin və ədəbiyyatın qadını təkcə döyüşçü və sevgili deyil. O, həm də anadır. Və ana olmaq, sadəcə bir övlad dünyaya gətirmək deyil, bir millət yetişdirməkdir. “Manas” dastanında Manasın anası onu bir qəhrəman kimi böyüdür. “Alpamış” dastanında isə qadın övladına döyüşməni, haqsızlığa boyun əyməməyi öyrədir.

 Türk atalar sözlərində ananın yeri əbədidir:

•“Ana kimi yar, Vətən kimi diyar olmaz.”

•“Ananın duası dağları yerindən oynadar.”

Bunlar sadəcə söz deyil, minilliklərin bizə ötürdüyü bir həqiqətdir.

 Bu günün qadını: Keçmişin kölgəsindən çıxan güc

 Bu gün 8 Martdır. Və bu gün bizə hədiyyə edilmiş bir gün deyil, qadınların mübarizəsi ilə qazanılmış bir gündür. Tarixin dərinliyində qalan Tomrislərin, Burla Xatunların, Şirinlərin səsi bu gün də eşidilir. Amma indi o səs yalnız döyüş meydanlarında deyil, sinif otaqlarında, laboratoriyalarda, parlamentlərdə, kitab səhifələrində də özünü göstərir.

 Türk qadını keçmişin ruhunu daşıyır, amma o ruhun içində əsla qalmır. O, dəyişir, inkişaf edir, dünyanı dəyişdirir. Və bu dəyişimin kökləri bozqırların ortasında başlayan bir dastana gedib çıxır.

 Bu gün qadın təkcə tarixdə deyil, sabahın da əsas qurucusudur. Və onun gücü, səsi heç vaxt itmir – çünki o səs min illərdir ki, bizə yol göstərir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.03.2025)