Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.
608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir:
ANAR, “ÇİNAR ÖMRÜ”
1935-ci ildə Rəsul Rza “Çinar” şeirini yazmışdır.
Gecə keçmiş, ulduzlar ağ, göy, qara...
Söykənmişəm qocaman bir çinara.
Gecə qara.... durdum, düşündüm bir az,
Dedim: – Nədən ulu çinar yıxılmaz?
Birdən çinar dilə gəldi, dedi: – Bax!
Bu torpaqda dərindən kök salaraq,
Hər tərəfə uzatmışam qolumu,
Övladlarım bürüyüb sağ-solumu.
Belə məğrur dayanmağa haqlıyam,
Mən kökümlə bu torpağa bağlıyam.
Bu şeir ədəbiyyatımızda çinarı vətənin, xalqın, torpağın timsalı kimi mənalandıran ilk şeirdir. Eyni zamanda, Rəsul Rzanın iyirmi beş yaşında yazdığı bu şeirdə rəmzi şəkildə sanki onun bütün gələcək ömür yolunun dəqiq və canlı mənzərəsi çəkilmişdir.
Qırx iki il sonra, 1977-ci ildə altmış yeddi yaşındaykən “Çinar ömrü” şeirini yazır:
Bir belə çinar ömrü olsun,
deyirəm, ömrüm...
Bir ömür ki,
kimsəyə əziyyəti dəyməmiş olsun.
Bir ömür ki,
heç kəsə baş əyməmiş olsun.
Bir ömür ki,
həm yoxuşu şərəfli,
həm dözümlü enişi,
Bir insan ömrü –
Kişi ömrü, kişi!
Rəsul Rza ömrü yalnız şərəfli, dözümlü, heç kəsə baş əyməmiş kişi ömrü olduğuna görə deyil, həm də dəyişən dövranların, zamanların ərzində öz varlığını, mənini, təməl dəyərlərini qoruyub saxladığı üçün Çinar ömrüdür. İyirmi beş yaşın Çinarından qoca yaşların Çinar ömrünə qədər uzanan, dönmədən, azmadan, sapmadan qət edilmiş bir həyat yoludur. Bu insan və sənətkar ömrünün ilk çılğın gənclik çağıyla müdrik ahıllıq dövrü arasındakı fərq – Çinarın pöhrəsiylə, fidanıyla Ulu Çinar arasındakı fərq kimidir. Çinar pöhrəsi böyüyür, qol-budaq atır, kölgəsi genişlənib meydan olur, amma o dönüb vələsə, palıda, qarağaca çevrilə bilməz. Çinar olub, Çinar kimi qalıb qocalır. Lakin pöhrə çinar da, Xan çinar da yarpaqlarından tanınır – yarpaqlarının biçimi eynidir, dəyişmir, körpəliyində də, cavanlığında da, qocalıq çağında da...
***
1910-cu il mayın 19-da Göyçayda Mirzə İbrahim Məmmədxanlı və Məryəm xanımın ailəsində doğulan Rəsul Rza Azərbaycan ədəbiyyatına danılmaz yeniliklər gətirmiş, çağdaş şeirimizdə tamamilə yeni bir yol açmış və bu yolla ömrünün sonuna qədər ardıcıl addımlamış şairdir. Təbii ki, bu yolu bəyənmək də olar, bəyənməmək də. Bu, zövq məsələsidir. Bu yolu qəbul etmək də olar, etməmək də. Bu da meyil, səviyyə, marağın yönüylə bağlıdır. Bu yolla getmək də olar, getməmək də. Bu da istək və şübhəsiz, bacarmaq məsələsidir. Çünki tək istək azdır, bu yolla getməyi bacarmaq da lazımdır.
Hətta bu yolla gedib bu yolla getdiyini inkar etmək də mümkündür. Bu da insaf məsələsidir. Amma istər məzmun zənginliyi, mövzuların üfüq genişliyi, istər forma, vəzn, ritm, intonasiya, obrazlar sistemi, deyim tərzi, söz təzəliyi, ifadə orijinallığı, qafiyələrin, təşbehlərin bənzərsizliyi baxımından Rəsul Rza yaradıcılığının unikallığını ədəbi vicdanı olan heç kəs inkar edə bilməz.
Bu yolda qarşısına çox çətinliklər çıxdı, çox maneələri dəf etməli oldu. Amma vaxt, zaman özü hər şeyi tənzim etdi, tənzim edir və tənzim edəcəkdir.
Yenilik – yenilməzdir. Yalnız üslubda, bədii ifadə vasitələrində deyil, ümumən ictimai və milli şüurda yenilik. Fikir, düşüncə yeniliyi. Yaşamaq yeniliyi...
Və yenilik yenilməz olduğuna görə onun uğrunda mübarizə də yorulmazlıq, usanmazlıq və dözüm istəyir. Rəsul Rza poeziyasının təməl sözlərindən biri “DÖZÜM” sözüdür. Bu sözü tapıb, “səbir”, “təhəmmül” kəlmələrinin yerinə işlədərək kitablarının birinə ad qoyub. Və bu söz ən çox Rəsul Rzaya yaraşır, çünki ömrü boyu zamanın rüzgarına qarşı gedib – ÜZÜ KÜLƏYƏ (bu da şeirinin və kitabının adıdır). “Mən torpağam” şeirində yazdığı “Mən bulağam, tapşırıqla axmıram!” devizinə həmişə sadiq qalıb.
***
Rəsul Rza yalnız doğuluş və ölüm tarixinə, yaradıcılıq illərinə görə deyil, sənətçi varlığının bütün mahiyyəti etibarilə XX əsr şairidir, yəni əsrin bütün təzadlarını, yüksəlişini, ümidlərini, eyni zamanda, ümidlərin tar-mar olmasını, dövrün dərdlərini, faciələrini, xəyal qırıqlığını yaşamış və əsərlərində gah birbaşa açıq, gah da içində ömür sürdüyü şəraitin yasaqlarına görə, örtülü şəkildə, dolayısıyla – Ezop diliylə əks etdirmişdir.
***
Çox əhatəli mövzunu bir qədər daraldacaq olursaq, şeirimizdə yenilik əyləmlərinin ən parlaq örnəyi – türk sərbəst şeirinin yaranması, inkişafi, bu yolda qarşılaşdığı çətinliklər, müqavimət və əngəllər, bu yolun yolçularının öz sənət anlayışları, estetik idealları uğrunda cəsur, yorulmaz və sonucda zəfər çalan mübarizələridir.
Rəsul Rza istedadının nəticəsidir ki, bir şair kimi həm özünü, həm də sərbəst şeiri poeziyamızda təsdiq etmişdir.
Bütlər yıxılandan, ideallara inam qırılandan, uzaq gəncliklərində tapındıqları bir çox həqiqətlər bərbad olandan sonra bu aldanışların acısını yazmaq üçün tale Rəsul Rzaya daha artıq möhlət verdi – 71 illik ömrünün son gününəcən qələmi əlindən qoymadı, həm özünün, həm çağdaşlarının, nəsildaşlarının, həm də cəmiyyətin, quruluşun ziddiyyətli, müsibətli, əzab və iztirab dolu yolundan, ayrı-ayrı insanların faciələrindən, nakam bəxtindən neçə-neçə əsər yazdı (“Qızılgül olmayaydı”, “Ömür keçdi, gün keçdi”, “Rekviyem”, “İnsan”, “Ömürdən səhifələr”, “İnsan şəkli”, “Səhifələrin yaddaşından”, “Yazıq sənə, Rəsul Rza” və b.).
Bu xəyal qırıqlığı, həyatdan küskünlük, bezginlik ovqatı Rəsul Rzanın bir çox şeirlərində – ictimai mənası birbaşa ifadə olunmayan, amma bədbinlik motivləri canına, qanına hopmuş şeirlərində də ifadə edilmişdir. Doğrudan da, ömrünün müəyyən illərindən, itkilərindən, mənəvi sarsıntılarından sonra günün hər bir çağı – axşamı da, səhəri də, gündüzü də şair üçün mənasızlaşır, yalnız ümidsiz, üzücü bir gözləməyə, intizara çevrilir:
Deyirlər,
axşamlar kədər gətirir.
Deyirlər,
can sıxır qaranlıq gecə.
Deyirlər… deyirlər…
Gündüzlər necə?
Gündüzlər
səbirsiz gözləyirik ki,
bir axşam olsun,
bir gəlsin gecə.
(1959)
Bu, bəlkə də Rəsul Rzanın ən bədbin, ən ümidsiz şeiridir.
Ancaq belə hüznlü sonluğu olan mənəvi təkamülün, ümidsiz intizarla nəticələnən yaradıcılıq yolunun işıq, bahar, gənclik, ümid və mübarizə eşqiylə dopdolu başlanğıcı da, həyat şövqüylə çağlayan ibtidası da olub axı... Əsrin ikinci yarısında qaranlıq gecənin, kədərli axşamın üzücü gözləmələriylə yaşanılan ömrün iyirminci illərin sonu – otuzuncu illərin əvvəllərində bol günəşli səhəri də olub...
1931-ci ildə “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında (№3-4) çıxmış “Bolşevik yazı” tək Rəsul Rzanın deyil, ümumiyyətlə, Azərbaycan poeziyasının o illərdə ən məşhur şeirlərindən biridir.
Bu şeir ruhu etibarilə iyirminci illər Azərbaycan şeirinin səciyyəvi örnəyi olmaqla bərabər, eyni zamanda, Rəsul Rzanın heç kəsə bənzəməyən dəstxətinin ilk parlaq nümunəsidir.
Şeiri diqqətlə və bugünün qərəzli, konyunktur nəzəriylə deyil, obyektiv gözlə oxuduqda əsas mətləbin heç də yalnız otuzuncu illərin şüarçılığından ibarət olmadığını görürsən. Əksinə, düz yetmiş il bundan qabaq yaranmış bu şeir Rəsul Rzanı ömrü boyu düşündürən, bir çox əsərlərində öz əksini tapmış ağrılı problemlərlə bağlıdır və müəyyən dərəcədə bu gün belə öz aktuallığını itirməyib.
Rəsul Rza yaradıcılığında əllinci illərin ikinci yarısı, altmışıncı illərdə kardinal bir dönüş olduğunu, tamamilə yeni bir səhifə açıldığını iqrar edənlər yalnız qismən haqlıdırlar. Həqiqətən də, Nazim Hikmətin dediyi kimi, əsrin ikinci yarısında Rəsul Rzanın sanki yeni nəfəsi açılmışdır. Nazimin R.Rzaya həsr olunmuş məqalələrindən biri məhz elə “İkinci nəfəs” adlanır. Ancaq onu da unutmaq olmaz ki, bu yeni dövr yaradıcılığının bir çox mövzuları, məzmunları, ovqatları otuzuncu illərdən gəlir. Yeni forma axtarışları, sərbəst vəznin müxtəlif intonasiyalarını, bölgü və qafiyə prinsiplərini yeni-yeni imkanlarla zənginləşdirmək işinə də Rəsul Rza poeziyada ilk addımlarından başlamış, ömrü boyu bu işi davam etdirmiş və son dövr yaradıcılığında zirvələrə ucaltmışdır. Əsrin ikinci yarısında əlli, altmış, yetmiş yaşlı şairin yorulmaz gənclik ehtirası, cavanlıq həvəsi və şövqüylə apardığı axtarışları, eksperimentçiliyi qibtə ediləcək təəccüb doğurur, amma axı bu forma, səs düzümü, alliterasiya təcrübələrinə də Rəsul Rza otuz, qırx, əlli il qabaq başlamışdı.
***
Nəsillərində varlıların, sovet ideolojisinin diliylə desək, “sinfi istismarçılar”ın olmamasına, Türkiyədəki qohumu – Nigar Rəfibəylinin böyük qardaşı Kamillə qırx il heç bir əlaqə saxlamadıqlarına baxmayaraq, Rəsul Rzanın anketi yenə də təmiz sayılmırdı.
Xan nəvəsi ola-ola
ərizə verəsən komsomola?
Bu misralar altmışıncı illərdə yazılıb, yəni o vaxtlarda ki, artıq belə mövzulara az-çox toxunmaq olurdu. Amma önəmlisi odur ki, bu ağrılı mövzuya Rəsul Rza hələ otuzuncu illərdə, yəni sovet cəmiyyətinin ədaləti haqqında ilk şübhə toxumları qəlbinə yeni-yeni səpildiyi vaxt müraciət edib. Bu illərdə “Torpaq olmuş sümüklər” adlı bir şeir yazıb (Daha doğrusu, o vaxt şeirin adı “Torpaq olmuş kəmiklər” olub. O vaxt bizdədə işlənən “kəmik” kəlməsi Türkiyə türkcəsində sümük mənasındadır, “sümük” isə bu dildə yaxşı söz deyil). “Kəmik” sözünü və kəlmələrin ovaxtkı yazılışını saxlamaqla, həmin şeirdən bir neçə sətir misal gətirirəm:
Hey...
Nələr çəkmədi Rzanın başı!
Atdığım hər addımda
Kəmiklər çıxdı qarşıma.
Kəmiklər bəndləndi,
Kəmiklər kəməndləndi,
Kəmiklər buraxmadı iləri.
Dönə-dönə varaqladılar
yaşımdan yaşlı
günlərimin, illərimin
sarı yapraq kitabını...
Bəsdir, yetər!..
Neçin, neçin verməliyəm
topraq olmuş kəmiklərin hesabını?
Məsələ yalnız XIX əsrdə yaşamış, sümükləri çoxdan çürümüş ulu babası Məmməd xanda deyildi. Məsələ bir də ondaydı ki, Rəsulun əmisi Qafar Məmmədxanlı Müsavat Partiyasının Göyçayda təmsilçisi idi.
Sovet ideoloji qəliblərinə heç cür uyğun gəlmirdi Rəsul Rzanın və nəslinin, ailəsinin anketi. Bu, azmış kimi, Rəsul Rza üstəlik Nigar Rəfibəyli ilə ailə qurmuşdu. Nigar Rəfibəylinin el ağsaqqalı kimi tanınan babası Ələkbər bəy Rəfibəyli Azərbaycanda ilk siyasi partiya olan “Difai” partiyasının qurucularından və Gəncədə rəhbərlərindən biri olub. Ələkbər bəyin yeganə oğlu Xudadat bəy Rəfibəyli 1918-ci ildə Gəncədə Fətəli xan Xoyskinin rəhbərliyi ilə müstəqil Azərbaycan hökuməti qurularkən bu hökumətin ilk səhiyyə naziri, sonralar isə Gəncənin general-qubernatoru vəzifələrini tutub. 1920-ci ildə, bolşeviklər Azərbaycanda hakimiyyətə gələndən sonra Xudadat bəy Gəncə üsyanının təşkilatçılarından biri kimi ittiham olunaraq həbs edilmiş, erməni şahidlərin şəhadəti, erməni müstəntiqin apardığı iş və erməni hakimin kəsdiyi qərarla Xəzər adalarının birində güllələnmişdir.
Hamını repressiyaların həm kəmiyyəti (minlər, milyonlarla məhkum olunmuşlar), həm keyfiyyəti (ən məsul vəzifəli şəxslər, ən məşhur sənətçilər belə ağır cəzalardan sığortalanmayıb) ilə qorxutmaq istəyirdilər. Niyyət bu idi. Birini Sibirə sürgünə göndərmək, başqasını azadlıqda saxlayıb öz içinə sürgün etmək. Hamını bir-birindən şübhələndirmək, ən yaxın, ən məhrəm adamlardan belə çəkinmək, xısın-xısın danışıqların, pıçıltıyla qulağa deyilən sözlərin belə “lazımi yerlər”ə – ixtiyarlılara çatdırılacağının vahiməsi. Buna görə də gedənlərin dalınca daş, ya çirkab atmaq istəməyənlərin yeganə abırlı xilas yolu – susmaq, sükutu seçmək, danışmazlığa üstünlük vermək, daxilinə çəkilib dərdini, ağrını heç kəsə büruzə vermədən öz içindəcə çəkmək idi.
Vaxt olub ki,
bütün günü ac-susuz,
gecə sübhə kimi yuxusuz,
nigaran qəlbimlə
baş-başa qalıb,
səsimi içimə salıb,
xısın-xısın ağlamışam.
Görənə naxoşam, zükam olmuşam, –
deyib,
gizlətmişəm dərdimi.
O zaman
gedənlərin arxasınca sızlayan
öz sirrini büruzə verərdimi?
(“Qızılgül olmayaydı”)
Məşhur yazıçılardan kiminsə çox dəqiq fikri var: “Senzura elə bir tordur ki, kiçik balıqlar bu tora düşür, böyük balıqlar isə qurtulub çıxır”. Doğrudan da, Rəsul Rzanın şeirlərində “kiçik balıqlar” senzura toruna düşüb çabalayanda, nəşrinə izin verilməyəndə, “iri balıqlar” bu toru deşib hürr fikir dəryasına qovuşurdu.
Bu, bəzən senzorların “dünyadan bixəbərliyindən” (nə yaxşı ki, beləydi) irəli gəlirdi. Azərbaycan ədəbiyyatında, bəlkə də bütün sovet ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq, Rəsul Rza “İnsan şəkli” (1964) şeirində alman nasistlərinin ölüm düşərgəsi olan Osvensim adını Stalin sisteminin sürgün və ölüm yeri Kolımayla yanaşı çəkmiş və beləliklə, bu iki qəddar rejimin insana eyni şəkildə düşmən kəsildiyini göstərmişdi:
Bir yanda Osvensim,
minlərlə insan dizi bükülü.
Bir yanda yolları insanla döşənmiş
Kolıma.
...Və senzura bunu buraxmışdı.
***
Stalin rejiminin və onun Azərbaycandakı M.C.Bağırov filialının qurbanları, 37-ci il cinayətlərinin günahsız “gedənləri” Rəsul Rzanı həyatı boyu düşündürən və yaza bildiyi vaxt yazdığı mövzu idi.
37-ci il qurbanı nakam Mikayıl Müşfiqə həsr olunmuş “Qızılgül olmayaydı” poeması yalnız Azərbaycanda deyil, bütün SSRİ-də bu mövzuda yazılmış ilk əsərlərdən idi.
A.Soljenitsının məşhur “İvan Denisoviçin bir günü” povesti 1956-cı ildə yazılmış və nəşri 1961-ci ildə mümkün olmuş “Qızılgül olmayaydı” poemasından bir il sonra meydana çıxdı.
Poemada sovet rejiminin ən amansız və ən qəddar repressiyalar dövrü belə təsvir edilir:
Kimisi getdi,
bir də geri dönmədi,
Qara maşına minib.
Kimisi xoşbəxt oldu,
əqlini itirib.
Bu poema yalnız “gedənlər”in, Sibirə sürgün olunanların, öldürülənlərin, məhbəslərdə çürüdülənlərin faciəsi haqqında deyil, həm də “qalanlar”ın, öz içinə sürgün edilmişlərin, yaddaşlarının təklik məhbəsinə atılmışların, susmağa məhkum olunmuşların, keçmişləri, hafizələri güllələnmişlərin faciəsi haqqında Zamanın şəhadətidir. Rəsul Rzanın özünün də mənəvi iztirabları barəsindədir, o dövr haqqında acı və səmimi etirafıdır.
***
1959-cu ilin aprelində Bakıda partiya fəallarının toplantısında çıxış edən Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin ovaxtkı ideoloji katibi məruzəsində deyirdi:
“Yaradıcı işçilərimizin heç də hamısı həyatla ayaqlaşmır. Bəzən ədəbiyyat və incəsənətimizdə ideya və bədii cəhətdən zəif əsərlər meydana çıxır. Rəsul Rzanın “İnsan” şeiri buna misal göstərilə bilər... Kommunizm qurucusu olan sovet adamı ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinin əsas qəhrəmanı olmalıdır”.
Əsərin bədii cəhətdən zəifmi, güclümü olduğunu otuz illik yaradıcılıq yolu keçmiş Rəsul Rza hər hansı partiya katibindən daha yaxşı müəyyənləşdirə bilərdi, amma kommunist ideolojisi baxımından “İnsan” şeirində təsvir edilən obrazın gerçəkdən də “kommunizm qurucusu” olan sovet adamına heç bir dəxli yoxdu və bu cəhətdən katib də, onun sözlərindən vəcdə gəlib “əlüstü” nəticələr çıxaran tənqidçilər də haqlı idi. Elə həmin 59-cu ilin aprel ayında ideoloji katibin tənqidindən dərhal sonra “isti-isti” “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzeti (11 aprel 1959-cu il) “İnsan” şeirinə şairin başqa əsərlərini də qataraq hücuma keçir: “Rəsul Rzanın “İnsan” adlı bədbinlik təlqin edən zərərli şeiri, eləcə də “Anket əhvalatı”, “Sadə səbəb”, “Təcrübəsizlik”, “Ceyran dedi”, “Sığorta” və başqa şeirləri müasir həyatımızdan, onların (kimlərin? Həyatın? – A.) dünyagörüşündən uzaq əsərlərdir. Belə əsərlərin dərc edilməsi təkcə öz yaradıcılığına qarşı az tələbkar olan müəllifin qüsuru deyil, həm də onların çapına icazə verən redaksiya heyətinin də nöqsanıdır”.
Ədəbi qəzetdə bir rəy kimi söylənmiş bu fikir Kommunist Partiyasının rəsmi mətbu orqanı olan “Kommunist” qəzetində artıq bir rəy kimi yox, bir hökm kimi səslənirdi. 1959-cu il aprelin 18-də “Kommunist” qəzeti iki padval yazı – Rəsul Rzanın SON şeirlərinin kəskin tənqidinə həsr olunmuş “Günün tələbləri səviyyəsinə” adlı məqalə verdi. Məqalə imzasız idi və sovet ideoloji sisteminin qaydalarına bələd olanlar bilirlər ki, bu, daha da təhlükəli idi. Çünki imzayla, hətta rəsmi mətbuatda dərc olunmuş yazı müəyyən bir adamın şəxsi fikri qəbul edilə bilərdi, rəsmi partiya orqanında imzasız verilən yazı isə ümumən Kommunist Partiyasının, onun Mərkəzi Komitəsinin, yəni ən ali hakimiyyətin rəyi, daha doğrusu, hökmü və qərarı kimi anlaşılırdı.
***
Rəsul Rza 1970-ci ildə yazdığı “Qarabağ – baba yurdum” və on il sonra, 1980-ci ildə yazdığı “Şuşam mənim” şeirlərində gələcəkdə qanlı hadisələrə səbəb olacaq Qarabağ məsələsinin səbəblərini göstərir, torpaqlarımıza düşmən tamahı, yad iştahı haqqında xəbərdarlıq edir. Nə yazıq ki, bu xəbərdarlığı o vaxt eşidən olmadı. Daha doğrusu, yalnız ermənilər eşitdi və Moskvadakı erməni dairələrinin təhriki ilə Rəsul Rzaya “millətçi” damğası vuruldu. Həmişə deputatı olduğu Azərbaycan Ali Sovetinə seçilmədi, həmişə üzvü olduğu SSRİ Yazıçılar İttifaqının idarə heyətinə düşmədi. Ensiklopediyadakı fəaliyyəti də “günahlarından” biri və bəlkə də birincisi sayılırdı.
Şairin “günahı” cərəyan edəcək hadisələri qabaqcadan duymaq və bu barədə öz sözünü demək idi.
Şuşam mənim,
mətanətlə, dəyanətlə, səxavətlə
qoşam mənim.
Yüz bir şəhər adı çəkim,
Gözəllikdə sənə tay olarmı?
“Vətən” adlı doğma yurddan
Püşk olarmı? Pay olarmı?
(«Şuşam mənim» şeirindən, 1980)
Nə yazıq ki, Vətəndən, Qarabağdan, Şuşadan “püşk olarmı, pay olarmı” sualına cavab minlərlə insanın qanı bahasına verildi.
Rəsul Rza bu sayaq “tənqidlər”ə kəmetinalığında israr edir, “qatığın ağ olduğunu” heç cür etiraf etmirdi və “qatığın ağ olduğu” kimi həqiqətləri, bu sayaq kəşfləri, ixtiraları opponentləri olan başqa şairlərin ixtiyarına buraxırdı. Əlbəttə, Rəsul Rza qatığın ağ, qurumun qara olduğunu ən azı onu tənqid edənlər qədər bilirdi. “Qatıq ağdır” yazsaydı, yəqin ki, düz olardı, hamı da razılaşardı, heç kəs etiraz etməzdi. Amma bu, – şeir olmazdı. Rəsul Rzanı tənqid edənlər və özlərini xalq dilinin, xalq ifadələrinin bilicisi kimi qələmə verənlər xalqın işlətdiyi ən adi deyimləri unudurdular. Xalq “ağ yalan” deyir, “qara böhtan” deyir. Yalanın, ya böhtanın rəngini necə təyin etmək olar, görəsən? Nəyə görə yalan məhz ağ, böhtan isə qaradır? Xalq “ağa qara demək” ifadəsini də işlədir. “Rənglər”i, həqiqətən də, diqqətlə, həm də pis niyyətlə oxumasaydılar, görərdilər ki, “qatığın qara”, “qurumun ağ” olması sözləri silsilənin məhz bir şeirində, “Əl vurmayın, rənglənib” şeirində ifadə olunub. “Əl vurmayın, rənglənib”, yəni üstünə boya çəkilib, toxunsan bulaşarsan. “Əl vurmayın, rənglənib” şeiri yalana, saxtakarlığa, riyakarlığa, qəlp anlayışlara qarşı yönəlmiş şeirdir, odur ki, burda hər şey olduğu kimi deyil, əksi, tərsi şəklində, tərs-məzhəb göstərilir. “Qara qatıq da, ağ qurum da, yeməli qum da, dodaqlara yapışmış saxta təbəssüm də, məhəbbətin surraqatı da, məqsədli, yəni təmənnalı alqışlar da”. Bir sözlə, sovet cəmiyyətinin bütün “doğruya bənzər yalanları”, hər şeyin yanlış şəkildə, həqiqətin üstünə boya çəkməklə təqdim edilməsi... Həmin şeirdə adı çəkilən buqələmunlara, rəngdən-rəngə düşən xamelionlara qarşıdır bu şeir.
Qəzetin elə həmin nömrəsindəcə “Rənglər”ə həsr olunmuş “Şeir, yoxsa tapmaca” adlı məqalə çıxır. Həmin məqalədən bir parçaya diqqət edək:
“Rənglər” şeiri başdan-ayağa qədər bənzətmələr, müqayisələr üzərində qurulmuşdur. Lakin bu bənzətmələr çox qəribə, gözlənilməz və mücərrəd görünür (Əhsən belə məntiqə; guya ki, şeir bənzətmələr üzərində qurulmamalıdır və bu bənzətmələr gözlənilməz olmamalıdır. “Mücərrədlik” də ki öz yerində – A.).
Müxtəlif parçalar içərisində işlənmiş “soyuq tənhalıq”, “cansız barmaqlar”, “boş ürəklər”, “kədər çökmüş üzlər”, “dəryalarla göz yaşı”, “milyonlarla qəbir daşı”, “yanmış ürək”, “şaxta qorxusu”, “hicran qorxusu”, “yanıqlı göz yaşı”, “gecənin tabutuna salınmış örtük”, “buz nəfəsli qaraltı”, “ömürlük dustaq”, “həsrətli gözlər”, “pərişan saçlar”, “titrək dodaqlar”, “nəğməsiz dağlar”, “kor bulaqlar”, “ovsuz ovlaqlar”, “odsuz ocaqlar” və bir sıra başqa ifadələr şeirlərə bir ümidsizlik əhval-ruhiyyəsi, qüssə və soyuqluq gətirmişdir”.
Bir xüsusiyyəti qeyd etmək istəyirəm: Sital sovet tənqidçiləri nəyi başa düşməsələr də, hər halda “ideoloji sapıntılar”ın iyini çox yaxşı ala bilirdilər. “Rənglər”in şifrə edilməsinin bir səbəbi də Rəsul Rzanın senzura duzaxlarından qurtulmaq cəhdi idi. Bu biçarə tənqidçi hardan biləydi və öncədən duyaydı ki, “Rənglər” yazılan gündən 25-30 il keçəcək və sovet dövrü, repressiya qurbanlarının “milyonlarla qəbir daşı”, Sibirə sürülmüşlərin “şaxta qorxusu”, “buz nəfəsli qaraltısı”, əzizlərini itirmişlərin “dəryalarla göz yaşı”, “titrək dodaqlar”, “hicran qorxusu”, “yanmış ürəklər”, “soyuq tənhalıq” insanların bu rejimdə “ömürlük dustaq olmaları” artıq hamının işlətdiyi ifadələrə çevriləcək. Bütün bunlar haqqında, qüssə və soyuqluq gətirən əhval-ruhiyyə barəsində dönə-dönə yazılacaq, bu, hətta bir dəbə, modaya çevriləcək, imkan verilən zaman hər kəs öz keçmişdəki cəsarətini bol-bol reklam edəcək. 1963-cü ildə sovet mətbuatında “Rənglər” silsiləsindən məhz bu faciəvi, bədbin, qüssəli və ümidsiz ifadələri seçib yan-yana düzmək isə müəllifin bunu qəsdən və ya başa düşmədən etməsindən asılı olmayaraq siyasi xəbərçilik, donos idi.
Təbii ki, Rəsul Rzanın assosiativ prinsipləri subyektivdir, özünəməxsus qanunauyğunluqlar üzərində qurulur, yalnız öz fikir, düşüncə axarına tabedir. Amma məgər şair öz içəri aləminə deyil, başqa birisinin fikir və düşüncə axınına tabe olmalıdır? Doğrudan da, sual oluna bilər: bənövşəyi rənglə boynuburuq yetimin nə əlaqəsi var? İzahı çox sadədir: Aşıq Qurbaninin “Bənövşə” qoşmasında deyilir:
“Ayrılıqmı çəkmiş, boynu əyridir,
Heç yerdə görmədim düz bənövşəni”.
Yaddaşında yaşayan bu misralara görə Rəsul Rza öz təsəvvüründə boynuburuq yetimi məhz bənövşəyi rəngdə görür.
“Rənglər”i qəbul etmək də olar, qəbul etməmək də, amma bu səpkili şeirləri qapıdan qaytarmaq, qadağan etmək, çap olunmasına yasaq qoymaq və müəllifi döymək, qovmaq, cəzalandırmaq kimi o dövrün çağırışları dözülməzdir.
Rəsul Rzanın tapdığı, açdığı bu ədəbi forma da – assosiativ düşüncələr, obrazlar sistemi, təzadlara, paradokslara aşılanmış sətirlər indi tamamilə təbii bir şeir biçimi kimi vərdişli olub, daha heç kəsi çaşdırmır. Yeni nəsil şairlərinin bir çoxu bu biçimdən gen-bol istifadə edir. Milli poeziyamızın yeni mərhələləri bu sayaq şeiri bizə məhrəmləşdirdi, aydınlaşdırdı. Təəssüf ki, haçansa belə çətinliklə açılmış yolla indi asanlıqla addımlayanların bir parası bunu unudur, ya başa düşmür, ya da qəsdən özlərini bilməzliyə vururlar.
***
Vaqif Səmədoğlunun Rəsul Rzaya həsr olunmuş yazılarından biri “Rəsul Rza marafonu” adlanır: “Rəsul Rzanın 100 yaşı tamam olur. Minillik Azərbaycan poeziyasının ən Anlanmamış Şairinin! Xalqına, torpağına uzatdığı əli hələ də havada qalmış, bu yurdun ən Mütəfəkkir Şairinin 100 yaşı. Bu əl gödək deyil, o uzalı ələ çatmayan bizim əllərimizdir. Bunu etiraf etməsəm, öz qələmimi yerə qoyasıyam. Ancaq mən o günü görürəm, bu əllər qovuşacaq günü. Rəsul Rza marafonu sona yetəndə. Orda bu böyük Şairi və əsrimizin ən maraqlı, parlaq insanlarından birini onun özü arzuladığı və aydın gördüyü bir Azərbaycan gözləyir. Azad düşüncəli, maariflənmiş, savadlı, güclü, dözümlü və həzin bir Vətən...”
***
Rəsul Rza 1981-ci il aprelin 1-də vəfat etdi.
***
Mən xoşbəxt olardım
tabutumu özüm apara bilsəm!
Adımı, xatirəmi
yazılı nitqlərdən,
sərin ahlardan qopara bilsəm...
“Mən xoşbəxt olardım, tabutumu özüm apara bilsəm!” – bu sözlərdə Rəsul Rzanın bütün təbiəti ifadə olunub – məğrurluğu, tənhalığı, hikkəsi.
***
Bu gün də Rəsul Rzanın tənqid hədəfinə çevrilməsindən üzülmürəm. Əksinə, bu, mənimçün Rəsul Rzanın diriliyinin daha bir sübutudur. Ölülərlə çarpışmazlar. Yalnız dirilərin özləriylə və xatirələriylə bu gün belə onların təsir gücündən ehtiyatlanaraq mübarizə apararlar. Ömrü mübarizələrdə keçmiş Rəsul Rza bu gün yenə də canlı bir varlıq kimi savaş meydanındadır.
Rəsul Rza yaradıcılığını tarixin arxivinə verməyə can atanlar tələsməsinlər. Aprelin 1-də vəfat edən Rəsul Rza mayın 19-da anadan olub.
Apreldən sonra may gəlir. Soyuq, küləkli bir gündə, soyuq, sazaqlı bir dövrdə dünyamızı tərk edən Rəsul Rza “güllü bir may səhərində” – Azərbaycanımızın İstiqlal ayında yenidən dünyaya gəlir.
***
Rəsul Rzanın bir arzusu vardı. Həmişə bizə deyərdi ki, mən mütləq XXI əsri qarşılayacağam, yeni minillikdə heç olmasa bircə gün yaşayıb, sonra öləcəyəm.
Yanılmırmış. O özü bizi XXI əsrdə qarşılayır. Çünki ən müxtəlif insanların dönə-dönə dediyi kimi, o, gələcəyin, həm də yalnız yaxın gələcəyin deyil, uzaq gələcəyin şairidir. Bugünlə yaşayan insanların sabah üçün yaşayan insanları anlaması zor işdir. Bu yazımı – Rəsul Rzanın həyatı və yaradıcılığı haqqında Düşüncələrimi – atamın öz sətirləriylə – yalnız bircə sözünü dəyişərək və şairin özünə xitab edərək – bitirmək istəyirəm:
Mübarizə bu gün də var, yarın da,
SƏN də onun ən ön sıralarında.
1997-200l, Zuğulba
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(03.03.2025)
