Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hər bir xalqın mədəniyyətinin bir hissəsini təşkil etmiş musiqi tarix boyu əxlaqi tərbiyə, əqidə və dünya görüşünün, estetik zövq və ideyaların formalaşmasında mühüm rol oynamış və bu gün də bu vəzifəyə xidmət etməkdədir.

Hər bir musiqi əsərinin müəyyən bir forması olduğu kimi, o həm də müəyyən bir janra aid olur.

Musiqi ümumiyyətlə iki yerə bölünür. Xalq musiqisi və peşəkar musiqi. 

Xalq musiqisinin eyni ilə şifahi xalq ədəbiyyatı kimi ayrı-ayrı və konkret bir müəllifi olmur. Adından da məlum olduğu kimi bu musiqinin yaradıcısı xalqdır.

Peşəkar musiqi isə ayrı-ayrı və konkret bəstəkarların yaradıcılıq məhsuludur.

Musiqinin maddi əsası insan səsi və müxtəlif musiqi alətlərinin səslərindən ibarət olduğu üçün o bu səbəblə əsasən üç janra ayrılır. Vokal musiqisi, instrumental musiqi və vokal-instrumental (yəni qarışıq) musiqi.

Və bu üç musiqi növünün də öz janrları mövcuddur. 

Vokal musiqinin janrları 

Mahnı - Şeirlə musiqinin vəhdətindən ibarət olan ən yığcam və ən geniş yayılmış vokal əsərdir. Xalq yaradıcılığında, məişət musiqisində peşəkar (bəstəkar) musiqidə geniş yayılmışdır. Musiqini ən qədim növüdür və məzmunca lirik, qəhrəmanlıq, əmək, vətənpərvərlik, uşaq və s. növləri mövcuddur. 

Romans - Səs və instrumental (çox zaman fortepianoda)  müşaiyətlə oxunan musiqi əsəridir. Azərbaycanda romans janrının yaradıcısı, məşhur "Ölkəm", "Sərhədçi", "Sual", "Seyran" romanslarının müəllifi bəstəkar Asəf Zeynallı olmuşdur. 

Ariya - Opera, oratoriya və kantatada simfonik orkestrin müşayiəti ilə bir vokal ifaçı tərəfindən ifa olunan bir musiqi nömrəsidir.  Ariya  dram əsərlərindəki monoloqun musiqi dili ilə emosional ifadəsidir. Hər bir ariyada obrazın (qəhrəmanın) musiqi xarakteristikası verilir. Adətən, 2 hissəli formada yazılır. 

Xor - Vokal musiqi ifaçıları kollektividir. Xor yunan sözü olub, “oxuyanların böyük ansamblı” deməkdir. 

Xor tipinə görə həmcins və qarışıq, növünə görə isə tək səsli (unison) və çox səsli olur. Xorda 4 səs partiyası olur: soprano, alt, tenor, bas. Müstəqil əsər, opera və operettalarda ayrıca musiqi nömrəsi kimi olur. 

İnstrumental musiqi janrları 

Sonata - 1 və ya 2 musiqi aləti üçün sonata formasında yazılmış əsərdir. İtalyanca “conare” sözündən götürülmüş, “hər hansı bir musiqi alətində çalma” mənasındadır. 

Simfoniya -  Orkestr üçün sonata formasında yazılmış irihəcmli əsərdir.  Simfoniya yunanca “həmahənglik” mənasındadır. Simfoniyalar quruluşuna görə 1 hissəli və genişlənmiş ola bilir. 

Vokal-instrumental (qarışıq) musiqi janrları: 

Opera - Vokal-instrumental  musiqli dram əsəridir.  Opera italyan dilindən  tərcümədə  "əsər" deməkdir. Operada əsərin mətni musiqinin müşayiəti ilə ifa edilir.  Müasir operada solu , xor, vokal ifaçılığı və rəqs vəhdət  təşkil edir.  Opera bəstəkarla libretto müəllifinin birgə əməyinin məhsuludur. 

Operetta - Vokal-rəqs səhnələrindən və danışıq epizodlarından ibarət komediya  məzmunlu musiqili səhnə əsəridir. Operetta eyni zamanda musiqili komediya da adlanır. İlk operetta Fransada XIX əsrin ortalarında Jak  Offenbax tərəfindən yazılıb. 

Operetta libretto əsasında yazılır. 

Balet – Musiqili- xoreoqrafik tamaşadır. Balet - fransız dilindən tərcümədə "rəqs edirəm" deməkdir. İlk balet əsəri də elə Fransada 15 oktyabr 1581-ci ildə tamaşaya qoyulub. 

Bu italyan Baltazarini tərəfindən quruluş verilmiş "Kraliçanın gülməli baleti"  tamaşası olub. 

Oratoriya -  Solistlər, xor və simfonik orkestr üçün yazılmış çoxhissəli vokal-simfonik əsərdir (lat. “oratio” – natiqlik deməkdir). 

Kantata – Bir, yaxud çoxhissəli, təntənəli nağıl-epik xarakterli  vokal-simfonik əsərdir. 

Solist, xor və simfonik orkestr üçün yazılmış, müəyyən məzmuna əsaslanan, səhnə hərəkəti olmayan silsilə mahiyyətli əsərdir. (italyanca “cantare”– oxumaq deməkdir). 

Azərbaycanda kantata janrının yaradıcısı dahi bəstəkarımız  Üzeyir Hacıbəyli olmuşdur.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.11.2023)