Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun “Yazıçı” nəşriyyatında Xalq yazıçısı Anarın “2=3+4, yaxud iki ailədə üç Xalq yazıçısı, dörd Xalq şairi” adlı kitabı işıq üzü görüb. Nəfis tərtibatlı, illüstrasiyalı kitab Azərbaycan ədəbiyyatı irsinə böyük töhfələr vermiş iki nəsildən, onlar barədə həqiqətlərdən və onların ədəbi nümunələrindən ibarətdir.

 

608 səhifəlik bu unikal kitabı tərtib edən Xalq yazıçısı Anar uzun illər ərzində təkcə öz yazdıqlarını yox, qəhrəmanlarının – Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Vaqif Səmədoğlu, Ənvər Məmmədxanlı və Yusif Səmədoğlunun yazdıqlarını eyni ideya-estetik yaradıcılıq məcrasına qoşaraq, onları eyni axında birləşdirərək ən yeni ədəbiyyatın ən milli paradiqması olaraq təqdim edibdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı kitabdan hissələri oxucularına təqdim edir:

 

ANAR, “DURNA TALEYİ”

 

Anam Nigar xanım Gəncənin məşhur Rəfibəylilər nəslindəndir. Azərbaycanda ilk siyasi partiyanı – Bakıda Əhməd bəy Ağayev tərəfindən əsası qoyulan “Difai” partiyasını – Gəncədə yaradanlardan biri Ələkbər bəy sonralar bu partiyanın fəxri sədri seçilir. Rəfibəylilər nəslinin sülalə gerbi “Difai” partiyasının emblemi olur. 1919-cu ildə Ələkbər bəyin vəfatı bütün Azərbaycanda böyük hüznlə qarşılanmışdır, dövrün görkəmli siyasi xadimləri – Məmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsib bəy Usubbəyli, Həsən bəy Ağayev, məşhur ziyalılar Firidun bəy Köçərli, M.S.Ordubadi, Əhməd Cavad mətbuatda başsağlığı yazıları dərc etdirmişlər.

Ələkbər bəyin oğlu, Nigar xanımın atası Xudadat bəy Rusiyada (Xarkov və Peterburq şəhərlərində) təhsil almış ilk azərbaycanlı cərrahlardandır. Uzun zaman Gəncədə tibb cəmiyyətinə rəhbərlik etmiş, Azərbaycan müstəqilliyini elan edəndən sonra Fətəli xan Xoyski hökumətində Cümhuriyyətimizin ilk səhiyyə naziri olmuşdur. Sonra yenidən Bakıdan Gəncəyə qayıtmış və xalqın israrlı təkidiylə Gəncə quberniyasının valisi vəzifəsini tutmuşdur. Böyük Britaniyanın səfiri O.Vordrop Azərbaycana səfəri haqqında Londona göndərdiyi məlumatda yazırdı: “Gəncəyə gəldiyim zaman məni general-qubernator doktor Xudadat bəy Rəfibəyov və bütün başqa əsas hərbi və sivil məmurlar qarşıladılar. Dəmir yolu vağzalı gül-çiçəklə və xalılarla bəzənmişdi, əhali milli bayraqları ucaltmışdı”.

Daha əvvəl, 1918-ci ildə Qafqaz İslam ordusunun başında Gəncəyə gələn Nuri paşanı qarşılayanlar sırasında da Ələkbər bəy və Xudadat bəy Rəfibəylilər vardı və bu, fotolarda da əks olunub.

Nigar Rəfibəyli 1913-cü il iyulun 29-da Gəncədə dünyaya gəlib, 1981-ci il iyulun 10-da Bakıda vəfat etmişdir. Bu 68 illik ömrün bəlkə də yeganə qayğısız, qorxusuz illəri balaca Nigarın yeddi yaşına qədər yaşadığı illərdir. Onun hələ yeddi yaşı tamam olmamış Azərbaycanı istila edən bolşevik rejimi atası Xudadat bəyi heç bir günahı olmayan məsələlərdə suçlayaraq Xəzər adasında güllələdi.

Xoşbəxt bir ailədə böyüyən, babalarının, nənələrinin nəvazişinə bürünən, atasının çiynində gəzən, anasının ağuşuna sığınan qızcığaz hardan bileydi ki, amansız həyat gələcəkdə ona nə sürprizlər hazırlayıb. Nə bileydi ki, çox gənc yaşlarından, yeniyetməlik çağından, ən dəhşətli nağıl personajlarından daha qorxunc “yeddi başlı əjdahalar”la, növbənöv “şeytanlar”la və şeytançılıq edənlərlə qarşılaşacaq, uzun gecələrdə yuxusunu qaçıran nağıl süjetləri yox, acı gerçəkliyin repressiya, sürgün, məhbəs təhlükələri olacaq.

Gəncliyində yazdığı ilk şeirlərindən birində bu şüuraltı təlaş, öncədən duyulan nigaranlıq heyrətamiz şəkildə ifadə olunmuşdur:

 

Sönür dünən gecə yandırdığın şam,

Xəstəyəm, verən yox bir az su, ana,

Vaqon yırğalayır səni bu axşam,

Ey uzaq yolların yolçusu ana…

 

 “Anama” şeirindəki qəribə ifadə “ey uzaq yolların yolçusu ana” sətrindədir. O illər Gəncədə yaşayan anası Cəvahir xanım Bakıya, qızının yanına gələr və sonra yenə Gəncəyə qayıdardı. Nədən Bakı–Gəncə yolu uzaq yollar adlandırılsın, həm də ana bu “uzaq yolların yolçusu” sayılsın? Bunun səbəbi ikinci bənddə açılır:

 

Darıxır ürəyim, yanır nəfəsim,

Başımın üstündə yoxdur bir kəsim,

Qəlbimi köz kimi yandırır, səni

Bir daha görməmək qorxusu, ana.

 

Nigar Rəfibəylinin 1934-cü ildə nəşr olnumş “Şeirlər” adlı kitabında başqa bir şeir o dövrün tanınmış tənqidçisi Əli Nazimi “şübhələndirmişdi”. “Şair qız” adlı məqaləsində gənc şairənin yaradıcılığına ümumiyyətlə müsbət qiymət verilir. Əli Nazim Nigarın ayrı-ayrı şeirlərini xeyirxahlıqla təhlil etsə də, “Məktub” şeirinə kəskin iradlarını bildirir:

“Nigarın “Məktub”u onun təhtəlşüurunda gizlənmiş və çoxdan bəri atılmalı olan bir məfkurəvi momenti ifadə edir. Çox qüvvətli bir lirika ilə yazılmış (tənqidçi bunu qeyd etməyə bilmir – A.) bu şeir müşayiət etdiyi “gözəl dost”undan ayrılışına həsr edilmişdir. “Gözəl dost”una dediyi bu sözlər onun kim olduğunu yaxşı göstərir.

 

Sən indi uzaqlarda, bizdən uzaqlardasan,

Yolun gecədən qara, oldu yolun gecələr.

Bəlkə gecə yaş tökür, gündüz anırsan bizi,

Bəlkə həsrət çəkirsən yad edib ölkəmizi.

 

 Bu, “gözəl dost” deyil, bəlkə də keçmişdə şair qızla çox dost olan bir yabançıdır. Şair özü də deyir ki, “gəmi uzaqlaşdı getdi, biz ayrıldıq o gündən” və “biz ki səninlə çoxdan ayrılmış bir eşdik”. Belə bir dost ilə ayrılış xatirəsinə həsr edilmiş şeirin əsl mərkəzini təşkil edən cəhət həmin “dost”a qarşı Nigarın sağlam və sabit bir münasibət yarada bilməməsidir. “Dostunun bu məktuba gülüb-gülməyəcəyini” belə kəsdirməyən şair şeirinin sonunda “Bəlkə bir gün bu yolun ayrıcında birləşdik” və “Bəlkə də bir günün sevgisini yaşatdıq” deyə dumanlı xülyalara qapılır”.

Şairə özünü sığortalamaq üçün şeirini “bəlkə ayrı cəbhədən bir-birimizə daş atdıq” misrasıyla bitirsə də, Əli Nazim bunu, yəni “gözəl dost”la mübarizə ehtimalını zəif ehtimal sayır: “nə qədər tənbəl bir mübarizə hazırlığı”, – deyə hökm çıxarır. “Doğrudanmı, Nigar “gözəl” dostu deyil, yabançı, düşmən dostu ilə bir günün eşqini yaşatmağa hazırdır?”

Yazısında sovet ideolojisinin sayıq keşikçisi kimi çıxış edən tənqidçi aydın dərk edir ki, bu şeirdə hər halda calayi-vətən olmuş bir mühacir qəsd edilir. Və bunu açıb-ağartmaqdan, başqa sözlə, gənc şairəni təhlükəli zərbə altında qoymaqdan çəkinmir. Üç il sonra Əli Nazim də bir çox başqa günahsız ədəbiyyat, elm adamları kimi repressiya qurbanı oldu. Bu gün repressiya qurbanlarına haqlı olaraq acıyarkən və bəzən repressiyalardan xilas olmuşlara ən azı şübhəylə yanaşılarkən o illərin ideoloji mübarizələrində bada verilənlərin başqalarını bada vermək cəhdlərini də unutmamalıyıq. Əlbəttə, “bada vermək” ifadəsi parlaq tənqidçi və özəlliklə Nigar Rəfibəylinin ilk kitabını təqdir edən Əli Nazimə şamil edilməməlidir, amma bu sayaq ideoloji “ifşalarla” Nigar xanım yaradıcılığının müxtəlif mərhələlərində dəfələrlə rastlaşıb.

Anamın 30-cu illərdə yazdığı “Komandan” şeiri haqqında 40-cı illərdə donos vermişdilər ki, bu şeir müsavat zabitinə həsr edilib.

 

 Mən qəlbimin ilk eşqini

 Sənə verdim uzaqdan,

 Bu gün də xəyalımda

 Bəslədiyim komandan!

 Mən kiçikdim o zamanlar

 Sən göy atın belində

 Hacıkəndin dağlarında

 Gözəl vətən elində,

 At çapardın, təlimlərdə

 Vurar, nişan alardın,

 Göy dağların sinəsinə

 Sən vəlvələ salardın.

 Mən dalınca baxa-baxa

 Həsrət çəkərdim sana,

 Komandanım, o günləri

 Bir yadına salsana.

 Bilirdim ki, sən qoymazsan

 Düşmən mənə kəm baxa.

 Gəncliyimin şən çağından

 Bahar ötə, qəm baxa…

 

Əlbəttə, “mən kiçikdim o zamanlar” işarəsi də, gözəl vətən elində, göy atın belindəki komandan da sovet zabitini yox, Cümhuriyyət ordusunun süvarisini xatırladır. “Komandanım, o günləri bir yadına salsana” çağırışı da, düşmənin kəm baxmasına imkan verməyəcəyinə ümid də donos verənin əsassız olmadığını göstərir. Amma necə olur-olsun, donos donosdur… Və belə şeytançılığın ən ağır nəticələri ola bilərdi…

Mən dəfələrlə qeyd etmişəm ki, sovet dövründə yaranan ən namuslu ədəbiyyat çox vaxt Ezop dilindən istifadə etməyə məcbur idi. İndi anamın şeirlərini yenidən, necə deyərlər, təzə gözlə oxuyarkən əvvəllər tam mənasında dərk etmədiyim çox mətləbləri aydın görürəm. Cavanlığımda Nazim Hikmətin bir misrasını tez-tez təkrar edərdim:  Mühacirlik ölümdən betər.

 Bu misraları oxuduqca anamın gözlərinə çökən kədərin uzun zaman fərqinə varmamışdım. Nəhayət, bir gün: “Xahiş edirəm, bu misraları daha oxuma”. – dedi və o anda birdən ağlıma batdı ki, axı bu sözlər ona ovunmaz dərdini – mühacir qardaşı Kamil həsrətini xatırladır.

Və indi, çox illər sonra bu həsrətin izlərini onun bir çox şeirlərində görürəm. Bəlkə yeddi yaşında atasını əbədi itirmiş balaca qızcığazın qəlbində bu itkidən daha çox yeniyetməlik çağında ayrıldığı və otuz il öldüsündən-qaldısından xəbəri olmayan böyük qardaşının nisgili qövr eləyirdi.

 

Ürəyim torpaq kimi yaralıdır,

Üstündə tikanlı məftillərin

Qanatdığı yaraların ağrısı var.

Hicran yarası da var ürəyimdə,

həsrət dağı da…

 

Bolşeviklər Azərbaycanı, o cümlədən, Gəncəni istila edib qubernator Xudadat bəyi güllələdəndən sonra Cəvahir xanım əvvəllər nökərləri olmuş birisinə deyib: Sənə özümün də, üç balamın da qanını halal edirəm, görsən ki, biz ermənilərin əlinə düşürük, hamımızı özün öldür.

Azərbaycanın bəy-xan nəsillərinə, ziyalılarına, ümumən üzdə olan hər şəxsiyyətinə daşnaklar qədər nifrət bəsləyən “özümüzünkülər” özümüzə divan tutur, hələ bununla öyünürlərmiş də. Sonralar özü də repressiya qurbanı olmuş azərbaycanlı komissar: “Gəncədə bir başıpapaqlı qoymadım”, – deyə qürrələnirmiş.

Cəvahir xanımın təkidiylə hər iki oğlu vətəni tərk etməli olur: Rəşid Rusiyaya köçür, Kamil bircə tarını götürüb İrana, ordan da Türkiyəyə keçir.

 

Dostum, bu yerlərin qürbətdir adı.

Qürbətdə insanın könlü açılmaz.

Yaralı quş kimi sınar qanadı,

Xəyal bu göylərdə edərmi pərvaz.

Ay bir cığır salıb dənizə nurdan

Ağaclar başını əyibdir yerə.

Xəyalım dağınıq, könlüm pərişan

Baxıram bu qərib yad sahillərə.

Vətən həsrətiylə qəlbim döyünür,

Neylərəm cənnəti vətəndən ayrı.

Şirindir vətəndə hər acı tüstü

Şirindir vətənin küləkləri də...

 

 Bu şeir ruhu, hətta bəzi oxşar ifadələriylə Almas İldırımın “Azərbaycan oy” rədifli məşhur şeirini xatırladır. Əlbəttə, Nigar xanımın bu şeirdən xəbəri yoxdu, amma qəribəsi odur ki, Almas İldırımın mühacirliyin acısını duyaraq qürbətdə yazdığı şeirin ovqatı Nigar Rəfibəylinin vətəndə yazdığı şeiriylə həmahəngdir. Sanki Nigar xanım bu şeiri böyük qardaşının duyğularını, vətən həsrətini ifadə edərək yazmışdır.

Bizi, övladlarını dərdlərlə yükləməmək üçün bütün ağrılarını öz içində çəkirdi. Bunun acısını ancaq arabir şeirlərinə sızdırırdı:

 

Gizlin yaradan ağrısı çox yarə tapılmaz.

 

İndiyəcən “sirlər xəzinəsində” saxlanan ailəmizlə bağlı sənədləri üzə çıxaran Rafael Hüseynova bir daha minnətdarlıq edirəm, Xudadat bəyin bəraət alması üçün lazımi materialları toplayan və bu bəraətə nail olan hüquqşünas, ədliyyə generalı, Rəfibəylilərin ağsaqqalı Akif Rəfiyevə dərin təşəkkürlərimi bildirirəm.

Bəzən yuxularımda anamla danışıram, deyirəm ki, babası Ələkbər bəyin də, atası Xudadat bəyin də tərtəmiz adları şər, böhtanlar və yalanlar girdabından çıxarılıb, tariximizdə layiq olduqları şərəfli yeri tutublar. Bizim günlərdə nəşr olunmuş “Cümhuriyyət ensiklopediyası”nda altı Rəfibəyliyə – Ələkbər bəyə, Xudadat bəyə, Cəmil bəyə, Cavad bəyə, Əyyub bəyə (Sayqına), Səməd bəyə (Sayqına) ayrıca maddələr-məqalələr həsr olunub. İndi qədim Gəncədə dörd Rəfibəylinin adına küçə var: Ələkbər bəy küçəsi, Xudadat bəy küçəsi, Cavad bəy küçəsi, Nigar Rəfibəyli küçəsi… Xan bağında (keçmiş adıyla Sərdar bağında) Nigar xanımın əzəmətli heykəli ucaldılıb, adına məktəb var, yaşadıqları evin divarına xatirə lövhəsi vurulub. Bilmirəm anam yuxuda ona danışdıqlarıma necə münasibət bəsləyir. Ayılıram yuxudan. Amma əminəm ki, yaşasaydı, bu faktlardan, özəlliklə babasının, atasının, nəslinin adının süni ləkələrdən təmizlənməsinə çox sevinərdi. Axı sovetin ən qatı qəddar illərində soyadını da dəyişməmişdi və belə bir bənd yazmağa da cəsarət etmişdi:

 

Mən könül mülkünün tacidarıyam,

Xəyal dünyasının şah nigarıyam.

VƏTƏN TORPAĞINDA İFTİXAR OLAN

ŞANLI NƏSİLLƏRİN YADİGARIYAM.

 

Nigarın 17 yaşı olanda sovet hökuməti Gəncədəki evlərində növbəti axtarış aparanda bir şeir tapılmışdı. Bu imzasız şeirdə deyilirdi ki, “günəş şərqdən doğub, şərqdən doğacaq”. Bir həngamə qaldırdılar ki, gəl görəsən. Mərkəzi Komitənin katibi Əliheydər Qarayev bir neçə qəzetdə iri bir məqalə dərc etdirdi, gənc şairəyə ən ağır ittihamlar verdi. Burda Ə.Qarayevin cızma-qarasından sitatlar verməyəcəm. Bir onu qeyd etmək istəyirəm ki, bu məqalədən sonra Nigar hər yerdən çıxarılır, işsiz qalır, özü də, himayəsində olan anası da bir parça çörəyə möhtac olurlar. Amma heç yerdə demir ki, hücumlara hədəf olmuş bu şeir onun deyil, Mikayıl Rzaquluzadənindir. Böyük qardaşlarının – Kamilin və Rəşidin dostu Mikayıl o vaxt Moskvada təhsil alırmış, gənc şeir həvəskarı Nigarla da məktublaşırmış. Bu şeiri məktublarının birində göndəribmiş. Amma anam Mikayıl Rzaquluzadənin taleyini təhlükə altında qoymamaq, təhsilini pozmamaq üçün şeirin kimə aid olduğunu heç yerdə demir. Rafael Hüseynov Nigar Rəfibəylinin arxivində gənc şairənin Fəhlə-kəndli inspeksiyası Komissarlığına ünvanladığı məktubun surətini aşkar edib. Bu mərd və cəsarətli məktub gənc şairənin ləyaqət və qürurunun heyrətamiz örnəyidir.

Nigar yazır ki, Ə.Qarayevin məqaləsinin böyük hissəsi ona, N.Rəfibəyliyə həsr edilib. “Məqalə birtərəflidir, faktlar təhrif olunub və həqiqətə uyğun deyil”. Mərkəzi Komitə katibinin imzasıyla çıxan məqalə haqqında məktubda belə sərt sözlər deyilir.
Şairə yazır ki, bu məqaləyə qədər “Azərkino”da tərcüməçi işləyirdim. Bu yazıdan sonra məni işdən çıxartdılar”.

Bu vaxt məsələ Mikayıl Rzaquluzadəyə çatır və o, kişilik göstərərək Bakıya məktub yazır, şeirin məhz ona məxsus olduğunu etiraf edir. O vaxtacan hücumlar kampaniyası də səngiyir və Nigarı yenidən işlə təmin edirlər. “Azərnəşr”də işə düzəlir. Burda isə tamam başqa mühit vardı. Mikayıl Müşfiq, Sabit Rəhman, Nəzakət Ağazadə işləyirdilər burda…

Həsən bəy Ağayevin qızı Nəzakət xanım anamın ən yaxın rəfiqəsiydi. Nəzakət xanım xarici səfər zamanı vəfat edir, cənazəsini təyyarəylə Bakıya gətirirlər.

 

Cənazəni qürbətdən

Təyyarəylə gətirdilər:

Qapadı dəmir yatağında

Vətən torpağına yetirdilər

Soyuq barmaqlarıyla

Yapışdı ürəyimdən, –

Bu dərd mənim, bu qəm mənim,

Nəzakət, Nəzakət,

Əziz, mehriban

rəfiqəm mənim.

 

Şeirdə Nigar xanım nisgilli xatirələrə də dalır, “uşaqlıq illərimiz yetimliklə, möhnətlə keçdi, gəncliyimiz qayğıyla, zəhmətlə”, – deyir.

“Nə ata çörəyi yedik, nə gördük qardaş sovqatı, qamçıladı bizi acı-acı sərt üzlü yetimlik həyatı”, – deyir.

 

Ömrün çətin yollarında

Bizə yar oldu Əli, Rəsul.

Onlar açıqürəkli,

Qaynar məhəbbətli gənclər idi.

O zamanlar bizimlə

ünsiyyət bağlamaq

Sadə sevgi deyil –

Böyük hünər idi…

 

Bu misralar da həmin şeirdəndir.

Rəsul Rzayla Nigar Rəfibəyli 1934-cü ildə nişanlanmış, bir yerdə Moskvaya təhsil almağa getmiş, 1937-ci il fevralın 11-də evlənmişlər. “Şairənin qisməti” adlı qiymətli məqaləsində İlyas Əfəndiyev yazır ki, mən elə bilirdim Rəsulla evlənəndən sonra Nigar xanımın başından təhlükələr tamam sovuşubmuş. Demə belə deyilmiş. İlyas müəllimin xatırladığı faktdan məlum olur ki, NKVD daima Nigar xanımı izləyir, nəzarəti altında saxlayırmış.

Nigar Rəfibəylinin və anası Cəvahir xanımın başları üstündə dolaşan qara buludlar – həbs və sürgün təhlükəsi – 40-ci illərin ikinci yarısında tamamilə reallaşmışdı.

Anamın və nənəmin “Sürgün olunsunlar” sənədinə M.C.Bağırovun dərkənarı var: “Ostavit”. Yəni “dəyməyin, qalsınlar”. Kim bilir, kefinin hansı dəm çağında Bağırov ailəmizin taleyini həll edən belə bir qərarı verib. Bəlkə o vaxtlar artıq tanınmış şair və ictimai xadim olan Rəsul Rzanın ailəsini dağıtmaq istəməyib. Axı Rəsul açıq deyirdi: Nigarı sürgün etsələr, mən də onunla gedəcəm, – və bu sözləri də, şübhəsiz, “hara lazımdı” çatdırırdılar. Hər halda bir bu Bağırov dərkənarı ilə nənəmin, anamın, atamın və bizim – onların üç balasının taleyi həll olundu.

 

Yar-yoldaşından aralanmış,

Dirilərin cərgəsindən

Adı, sanı qaralanmış

Nakamların qismətinə dözə bilmirəm,

Dərdinə, möhnətinə dözə bilmirəm.

 

Bu misralar da Nigar Rəfibəylinindir və ailəvi dostları Əhməd Cavadın, Rəsulun və özünün yaxın yoldaşları Müşfiqin, böyük Hüseyn Cavidin və yüzlərlə başqalarının aqibətini onlar da yaşaya bilərdilər. Qismət Bağırovun bir dərkənarından asılıymış.

Hüseyn Cavidin həyat yoldaşı Mişkinaz xanımın vəfatının təsiriylə yazılmış şeirində Nigar Rəfibəyli Zamana, Dövrana, daha doğrusu, bu zamanı yaradanlara, bu dövranı idarə edənlərə qəlbinin əzablı suallarını verir:

 

Niyə axdı, niyə, günahsız qanlar,

Niyə susdu, niyə, soyuq vicdanlar?!

Əsrin cinayəti açılmayacaq,

tarix gizləyəcək varaqlarında.

 

NKVD-KQB-nin Nigar Rəfibəyliyə xüsusi “diqqət”inin bir səbəbini də tədqiqatçı Nəsiman Yaqublu açır. “Nigar Rəfibəyli sovet dövründə niyə təqib edilirdi?” adlı yazısında (“Yeni Müsavat” qəzeti, 1 avqust 2011) şairənin bəzi şeirlərinin Türkiyədə, mühacir mətbuatında dərc olunmasını qeyd edir. Məsələn, Azərbaycan mühacirlərinin Ankarada nəşr olunan “Azərbaycan” jurnalında hələ anamın sağlığında (1979, №231) Nigar xanımın bu şeiri dərc edilib:

 

Uzaq ölkələrə, uzaq ellərə

Axışan buludlar, axan buludlar.

Bir ilıq nəvaziş umarkən sizdən

Könlümü həsrətlə yaxan buludlar.

Solan çiçəkləri siz öpərsiniz,

Siz ey köksünüzdə örpək buludlar

Yanan səhralara su səpərsiniz,

Ey atlas buludlar, ipək buludlar!

 

37-ci il olsaydı, donosbazlar bu sətirləri qurdalayıb gör nə qədər antisovet mənalar çıxarardılar. Şükür ki, bu şeir Türkiyədə 1979-cu ildə çap olunub, daha bu sayaq şeytançılıqlara çox da fikir verilmədiyi, belə ucuz çuğulçuluğun vaxtı keçdiyi illərdə. Amma axır illərəcən hakimiyyət Nigar xanıma sonacan etibar etmirdi, ehtiyatla, müəyyən şübhələrlə yanaşırdı. Düz deyirlər ki, onun cənazəsinin Birinci Fəxri xiyabanda Rəsul Rzanın yanında basdırılmasına icazə verməmək – sovet quruluşunun Rəfibəylilərdən aldığı son qisas idi.

Əlbəttə, mən Nigar Rəfibəylinin bütün ömrünü başdan-ayağa qəm-kədər içində yaşanılmış bədbəxtçilik kimi qələmə vermək istəməzdim. Bu ömrün işıqlı günləri, xoşbəxt illəri, ayları, günləri də az olmayıb.

Övladlarıyla, nəvələriylə bağlı qayğılar onu yaradıcılıq həyatından ayırsa da, o, tərəddüdsüz olaraq ikincini birinciyə qurban verirdi. Bu qurbanın təəssüfü yalnız bəzi şeirlərində yüngül qüssəylə əks olunub. Yaşlı vaxtının ən böyük sevinci qırx illik ayrılıqdan, xəbər-ətərsizlikdən sonra Türkiyədə qardaşı Kamillə qovuşması oldu.

İlk dəfə Türkiyəyə 1956-cı ilin 26 oktyabrında Rəsulla birgə “Pobeda” gəmisiylə Avropa səyahətinə çıxdıqları zaman gəlir. Məktublaşmaları 1936-cı ildə birdəfəlik kəsilmiş Kamil haqqında heç bir məlumatı yox idi. Heç bilmirdi sağdırmı, bircə tibb təhsili alıb həkim işlədiyindən xəbəri vardı. Mənə danışırdı ki, bircə gün İstanbulda olduqları zaman küçələri dolaşdıqca həkimlərin lövhələrinə baxırdı, bəlkə birdən Kamil Rəfibəylinin adına rast gəldi. Təbii ki, Kamilin İstanbuldamı, Türkiyənin başqa şəhərindəmi yaşadığını da bilmirdi. Onu da bilmirdi ki, böyük qardaşı Bakıdakı qohumlarını qorumaq üçün soyadını dəyişmiş, Kamil Arran olmuşdu.

1956-cı ildə İstanbul təəssüratlarından:

 

İstanbul duman içində,

Ürəyim güman içində.

Ümidlərim puça çıxdı,

Dağıldı bir an içində.

 

 “Güman” – həkim lövhələrinin birində qardaşının adına rast gələcəyiylə bağlıydı. “Ümidlərin puça çıxması” isə elə həmin gün İstanbuldan uzaqlaşan gəmidə keçirdiyi hisslərin ifadəsi idi – bir də heç vaxt qardaşını görə bilməyəcəyinin ovunmaz ağrısı…

Türkiyədən, Kamil bəydən ilk sorağı məşhur bəstəkar və dirijor, atamın yaxın dostu Niyazi gətirdi. Qardaş-bacı qiyabi də olsa bir-birini tapdılar, məktublaşmağa başladılar. Bu, bəlkə anamın ən xoşbəxt günləri idi.

Rəsul Rzaya ara-sıra endirilən zərbələr Nigar Rəfibəylinin taleyinə də təsirsiz qalmırdı. Amma bununla bərabər xoşbəxtlikdə də, bədbəxtlikdə də həmişə Nigarın yanında Rəsul vardı – sevən həyat yoldaşı, etibarlı dost, həmkar, arxa, onu hər bəladan qoruyan müdafiəçi…

Heç bir şey – nə bolşevik rejimi tərəfindən güllələnmiş qubernatorun qızıyla evlənmənin riski, nə 37-ci ilin amansız sınaqları, nə sürgün qorxusu, nə müharibənin ölüm-dirim təhlükəsi, nə Nigar xəstəliyinin müdhiş diaqnozu, nə məişət problemləri, xırda-para umu-küsülər onları bir-birindən ayıra bilmədi. Onları həyat yox, ölüm ayırdı. Daha doğrusu, həyatda onları bir-birindən ayırmağa gücü çatmayan Quruluş onları ölümlərindən sonra araladı.

 Nigar Rəfibəylinin belə misraları var:

 

Mən ki doymamışdım heç vüsalından,

Mənə zülm elədi yaman ayrılıq.

Nə olaydı bir gün durub yuxudan

Görəydim ki, olub yalan ayrılıq.

 

Bu misralar da Rəsul Rzanındır:

 

Mən bütöv bir yuvaydım,

Yel vurdu, paralandım.

Mən səndən ayrılmazdım,

Zülmnən aralandım…

 

… Və mən heç nə edə bilmədim.

Anamı ümumi qəbiristanlıqda öz anasının, nənəsinin, dayısının, dayısı oğlanlarının yanında basdırdıq. Dəfn etdiyimiz dəqiqələrdə qeyri-ixtiyari anamın keşməkeşli taleyi haqqında düşünürdüm. Haçansa kübar, zadəgan ailəsində bir qız dünyaya gəlir. Başqa zadəgan ailəsi “bu qız bizim gəlinimiz olacaq” deyə qoyun kəsdirir. Sonra siyasi tufanlar qopur, yeddi yaşlı qızın atasını qətl edirlər, qurban kəsənlər pərən-pərən olub dünyaya səpələnirlər. Balaca Nigar yeniyetməlik çağından öz əlinin zəhmətiylə çörəyini qazanır, özünü və anasını saxlayır, özgəsinin şeirinə görə vicdansız təqiblərə və təhqirlərə düçar olur. Ala gözlü bir gəncə rast gəlir, onunla bir yerdə yeni həyata qovuşur, dünyanın ədalətinə və işığına iman gətirir, ömrünün ən gözəl illərini, yaradıcılığının ən qaynar çağını ailəsinə, üç balasına qurban verir, özü ağır xəstə olsa da, xəstə ərinin yanından aralanmır, ona qulluq edir. Qadınlıq, analıq borcunu sona qədər yerinə yetirir.

…Və indi – ərinin ölümündən sonra, öz ölümündən sonra yenidən ilk ailəsinin – çox sevdiyi Rəfibəylilərin yanına qayıdır.

Anamın bir şəkli də gözümün qabağına gəlirdi bu dəqiqələrdə: Moskva ətrafında, güllü-çiçəkli bir çəməndə çəkdirib bu şəkli. Çox cavandır, əllərində bir qucaq çöl çiçəkləri saxlayıb.

Mənə elə gəlirdi ki, o özü də bizim həyatımıza, hamımızın ömrünə bu güllər, çiçəklərlə dolu bir aləmdən gəlib və bir gün ora da çəkilib qeyb oldu…

Nigar Rəfibəylinin sayca çox da olmayan şeirləri şairənin məişət üzərində, ailə qayğıları üzərində, siyasi təqiblər üzərində qələbəsidir.

Sanki öz taleyini nəzərdə tutaraq məşhur “Durna” şeirində yazırdı:

 

Mən

Yuxuda durna oluram

Gecələr.

Çırpıb qanadlarımı

yerdən üzülürəm,

Geniş-geniş havalarda səf çəkən

Durnaların qatarına düzülürəm.

Uçuruq uça bildikcə

Uçuruq diyar-diyar…

Uçuruq – qəlbimizdə

Torpaqdan aldığımız

ən şirin,

ən incə,

ən sevimli arzular.

Səhər şəfəqlər oyadır məni,

Sevinə-sevinə durub

qalxıram ayağa:

Sonra bütün günü

nə həvəsim olur,

nə macalım,

bir də yerdən üzülüb

durna olmağa.

                                                              2013, may-iyun

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(05.03.2025)