İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Yəqin ki, çoxunuz uşaq vaxtı “Gizlənpaç” oynamısınız. Və o vaxt kimin “qalacağını” (yəni gözlərini yumacağını) müəyyənləşdirmək üçün aşağıda verilmiş düzgünü də söyləmiş və ya eşitmisiniz:

Əkil-Bəkil quş idi,

Divara (ağaca) qonmuş idi.

Getdim onu tutmağa,

O məni tutmuş idi.

Meydana salmış idi.

Meydanın ağacları,

Bar (dən) gətirib ucları (quşları),

Çəpər çəkdim, yol aşdım,

Qızıl gülə dolaşdım.

Bir dəstə gül dərməmiş

Anası (nənəsi) gəldi, mən qaçdım.

Düzgüdə sanki süjetli bir hadisə nağıl olunur. Bəs burdakı personajlar kimlərdir? Niyə quşun adı Əkil-Bəkildir? Əkil-Bəkil neçə quş idi? Nə üçün siz onu tutmamış o sizi tutub,  meydana salıb? Niyə çəpər çəkdiniz, yol açdınız və qızıl gülə dolaşdınız? Nə üçün bir dəstə gül dərməmiş anası (nənəsi) gələn kimi qaçdınız? 

Məlumdur ki, düzgülər adətən uşaq aləmi üçün maraqlı olan adların, hərəkətlərin, obrazların təkrar edildiyi və müstəqil məna ifadə etməyən, süjeti olmayan mətnlərdir. Amma bu düzgüdə, qeyd etdiyimiz kimi, fərqli bir hal var: ibtidai, primitiv şəkildə olsa da,  müəyyən məzmun nəzərə çarpır. Orada bəsit bir hadisə - ov səhnəsi və ovçunun başına gələnlər təsvir olunur. Təsadüfi deyildir ki,  folklorşünaslar M.Seyidovla A.Nəbiyev də “Əkil-Bəkil”in ovçu nəğməsi olduğunu bildirirdilər.

A.Namazlının yazdığına görə, ola bilsin ki, bu oyun ən qədim versiyada uşaqların ova hazırlığı kimi ortaya çıxıb. Necə ki təbiətdə heyvanlar, quşlar öz balalarına ovlamağı öyrədirlərsə, eləcə də insanlar övladlarını belə bir oyunla ov prosesinə hazırlayırmışlar. Həm də maraqlıdır ki, bu iş quşun (Əkil-Bəkilin) üzərində icra olunur. Bəlkə də ona görə ki, professor Y.Heyzinqin də yazdığı kimi, insanlar daha çox quşları təqlid ediblər.

Lakin hər şey bu qədər sadə deyil. Düzgüdə adı çəkilən Əkil-Bəkil adam deyil, ovçu bir quşdur. Amma adi quş yox. Onun qəribə bir xasiyyəti də vardır. Onu tutmaq, ovlamaq istəyəni Əkil-Bəkil ondan qabaq tutur, ovlayır. Çünki çox yaxşı ovçudur.

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının "Bəkil oğlu Əmranın boyu"nda da bu qədim ada rast gəlirik. Maraqlıdır ki, buradakı Bəkil də ən yaxşı ovçularından biri kimi təsvir olunur. 

Güman ki, "Əkil-Bəkil" qədim çağlarda zoomorfik onqon (müqəddəs qəbul edilən heyvan) olub. (Ovçuluq peşəsi ilə bağlı mifik nəğmələrdə hami quşun obrazları yetərincə təsvir olunur.)  Bəlkə də, Əkil-Bəkil ov tanrısının adı olub. Sonralar zaman ona insan cildi geydirmiş, “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı kimi, onu sərhədi qorumaq (gözətçi) işi ilə məşğul olan bir igidə çevirmişdir. Tanınmış türkoloq alim, görkəmli qorqudşünas, professor Ə.Tanrıverdinin fikrincə, "Bəkil" antroponimindəki "bək" titul, "il" hissəsi isə siyasi toplum, oba mənasında olan "el" sözünün qədim formasıdır. Belə demək mümkünsə, “Əkil-Bəkil” ov quşlarının himayəçisidirsə, dastanın qəhrəmanlarından olan Bəkil də bir elin himayəçisi sayıla bilər. Təsadüfi deyildir ki, “Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyasında (II cild, səh:54) Bəkilin əsas funksiyası da “qarovulçu” kimi verilir.

“Əkil-Bəkildə” ki “əkil” sözü də maraq doğurur. Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor R.Əliyev “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı (Müasir aktual problemlər”) əsərində yazır: “...təxmin etmək olar ki, ən qədim mifoloji təsəvvürlərdə Əkil adlı mifik hami olmuş, funksiyasını yerinə yetirə bilmədikdə özünə yaxın bir hami ilə (Bəkillə) qoşalaşmış, daha sonra öz yerini ona tərk etmişdir. Bunu “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Bəkil adının izahından da görmək olar”. Tənqidçi, ədəbiyyatşünas, mifoloq-türkoloq, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycanın Əməkdar elm xadimi M.Seyidov “Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən” adlı əsərində yazır: “Zoomorfik obraz Əkil-Bəkil adındakı əkil tərkibi onun ovçuluqla bağlılığını göstərən dəlillərdəndir. Əkilin türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilində bir anlamı da qaçmaqdır. Ancaq “əkil”in gizli, gözə görünmədən qaçmaq anlamları da vardır. Doğrudur, əkil sözü gizlənpaçla da uyğunlaşır. Gizlənpaç oyununda gərək gizlənən elə gizlənsin ki, onu tapmasınlar. Bu hal ovda da olur. Ov heyvanı da qaçıb gizlənməlidir. Əkil sözünün Bəkilə birləşməsi və onların qoşa işlənməsi sözsüz ki, zəruriyyət nəticəsində olmuşdur. Görünür ki, Əkil Bəkillə qoşa işlənərkən azərbaycanlıların ulu babaları belə təsəvvür edirmişlər ki, Əkil-Bəkil birlikdə ov heyvanlarının ovçudan qaçıb gizlənməsinə kömək edir”.

Düzgünün 1855 və 1968-ci il varantlarını müqayisə edən  folklorşünas, alim, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor R.Qafarlının fikrincə, çoxsaylı ixtisar və əvəzetmə nəticəsində onun ilkin məzmunu tamam itmiş, daha doğrusu, hadisələr arasında əlaqə pozulmuş, uyğunsuzluq əmələ gəlmişdir. Alim “Uşaq folklorunun janr sistemi və poetikası” (Bakı-2013, “Elm və təhsil”) adlı əsərində bu barədə yazır: “... II variant da eynilə ovçunun ağaca qonmuş quşu tutmaq istəyi ilə başlayır. Ov tanrısının adı (Əkil-Bəkil) çəkilir. Sonra başqa bir tanrının quşu ovçunun əlindən almasından, ovçunun özünü tutub meydana salmasından danışılır. Bura qədər hər şey aydındır. Birdən tamam başqa hadisə təsvir edilir: çəpər çəkilir, yol açılır (Görəsən, nə səbəbə? Məlum olmur), qızılgüllə rastlaşır, bir dəstə gül dərmək istəyəndə nənəsi gəlir və ovçu baş götürüb qaçır. Bu hadisələr arasındakı rabitəni I varianta baxandan sonra görmək mümkündür. Aydın olur ki, başqa bir mifik tanrı meydanda əzilən, dövrəyə alınıb döyülən ovçunu xilas edir və quşu qoruyan ilahi qüvvənin qarşısına “çəpər çəkir”, ovçu üçün “yol açır”. Ovçu bir bağçaya girir, burada Qızılgülü - pəri libasında ilahəni görüb ona vurulur, “bir dəstə gül dərmək” - murada yetmək istəyəndə anası və ya nənəsi (Baş tanrı) gəlir, ovçu qaçır... “Əkil-Bəkil” nəğməsinin variantlarına diqqət yetirəndə, aydın görürük ki, düzgü ötən yüz il ərzində uşaqların səviyyəsinə uyğun şəklə salınmışdır....”.

Professor R.Əliyevə görə, “Əkil-Bəkil” nəğməsinin strukturundakı mifoloji layları belə də açmaq olar: “Əkil-Bəkil qədim insanların inandığı ov hamisidir. İnsanlar ona inanırlar, kimin uğuruna Əkil-Bəkil çıxırsa, onun ovu yaxşı olacaq. Məhəbbət dastanında da buta alan öz ovunu tutmaq, ona yetişmək üçün hər cür əziyyətlərə sinə gərir. O, ovunu tutmağa gedərkən ov özü onu məhəbbətinin cənginə salır. Yuxusunda “qızıl gülə dolaşan” - öz butasına aşiq verilir. “Bircə gül dərməmiş” anası gəlir, yuxudan ayılır”. Gözəl bir nağıla, əfsanəyə oxşadı, deyilmi?

Şübhəsizdir ki, «Əkil-Bəkil» ovçular tərəfindən düzülüb qoşulmuş, sonralar isə uşaqlara keçmişdir. Təsadüfi deyildir ki, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Əməkdar müəllim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü A.Nəbiyev   “Azərbaycan folklorunun janrları” əsərində “Əkil-Bəkil”in ovçu mifi ilə bağlı olmasını, səhvən “düzgü” adı ilə uşaq folklor nümunəsi hesab olunduğunu qeyd edirdi.  

Uşaqların böyüklərdən aldığı bu nəğmədə (düzgüdə) “natamam fikirlər, qırıq-kəsik ifadələr”in müşahidə edilməsi onların – uşaqların “xidmətinin” nəticəsidir. Nəğmənin məzmuna xələl gətirən məqsədsiz ixtisarı ancaq uşaqlar apara bilərdilər.

Onlar  poetik nümunəni mənimsədikdən sonra öz səviyyələrinə uyğun şəklə salaraq bir-birilərinə ötürmüşlər. Beləliklə də, mifoloji elementlərlə zəngin olan bir ovçu nəğməsini özləri üçün düzgüyə çevirmişlər.

Allah onları xöşbəxt eləsin!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.04.2025)