Kübra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Giriş: Sözün və Vəhyin Gücü
İnsan tarixi boyunca inkişafının əsas qaynaqlarından biri bilik və oxumaq olmuşdur. İslamın ilk vəhyi olan “Oxu! Səni yaradan Rəbbinin adı ilə oxu!” (Ələq, 96:1) ayəsi isə bu anlayışı ilahi bir çağırışa çevirərək oxumağı, düşünməyi və elm axtarışını insan varlığının təməli kimi təqdim edir. Sadəcə bir söz – “Oxu!” – təkcə dini bir əmr deyil, eyni zamanda bəşəriyyətin intellektual inkişafının, elmi tərəqqisinin və mədəni yüksəlişinin açarıdır.
Bu məqalədə bu ayənin tarixi, fəlsəfi, elmi və bədii aspektləri araşdırılacaq, onun insan təfəkkürü və cəmiyyətin inkişafına təsiri müzakirə ediləcəkdir.
I. Oxumaq və Bəşəri İnkişaf
1. Yazının və Oxumanın Tarixi
Bəşəriyyət yazını və oxumağı kəşf etməklə öz biliklərini qoruyub saxlamış və gələcək nəsillərə ötürmüşdür. Şumer gil lövhələrindən tutmuş, Misir hiyerogliflərinə, Yunan fəlsəfəsinə və İslamın "Qızıl dövrünə" qədər oxumaq və yazmaq insan cəmiyyətlərinin inkişafında əsas rol oynamışdır.
İslamda ilk vəhyin oxumaqla başlaması təsadüfi deyil. VII əsr Ərəbistanı şifahi mədəniyyətə malik idi, yazılı bilik isə məhdud idi. Ancaq İslamın yayılması ilə kağız, kitabxanalar və təhsil sistemləri inkişaf etdi, bu da İslam dünyasının elmdə önə çıxmasına səbəb oldu.
2. Elm və İnkişaf – Qaranlıqdan İşığa
Oxumaq təkcə dini və mənəvi yüksəliş üçün deyil, həm də elmi tərəqqi üçün vacibdir. Keçmişdə bir çox sivilizasiyalar yazı və biliyin yayılması ilə yüksəldi:
Abbasilər dövründə Bağdadda qurulan "Beytül-Hikmə" (Hikmət Evi) dünyanın ən böyük elm mərkəzlərindən birinə çevrildi.
Əl-Xarəzmi riyaziyyatı inkişaf etdirdi, İbn Sina tibb sahəsində inqilab yaratdı, Əl-Biruni astronomiyanı irəli apardı.
Avropa Orta əsrlərində müsəlman alimlərin əsərləri tərcümə edilərək Renessansın əsasını qoydu.
Oxumaq və elmi araşdırmalar tarix boyu bəşəriyyəti qaranlıqdan işığa çıxaran vasitə olub.
II. Psixoloji və Fəlsəfi Aspektlər: Oxumağın İnsan Beyni Üzərində Təsiri
Müasir neyroelm sübut edir ki, oxumaq insan beynində dərin təsirlər yaradır:
Sinir əlaqələrini gücləndirir, beyində yeni neyron yolları yaradır.
Təxəyyülü genişləndirir, analitik düşüncəni inkişaf etdirir.
Empatiya və duyğu tənzimləməsini gücləndirir.
İbn Rüşdün "Ağlın inkişafı oxumaqla mümkündür" fikri bu gün psixologiya və sinir elmi tərəfindən təsdiq edilir.
Fəlsəfi baxımdan isə, "Oxu!" əmrinin ikiqat mənası vardır:
1. Sözün mənəvi və ilahi oxunuşu – İnsan Allahın kainatda qoyduğu işarələri oxuyaraq mənanı dərk edir.
2. Fiziki və dünyəvi oxunuş – İnsan bilik toplayaraq dünyanı anlamağa çalışır.
Bu da göstərir ki, insan həm ruhunu, həm də ağlını oxumaqla qidalandırmalıdır.
III. Bədii Perspektiv: Oxumaq və İncəsənət
Oxumaq insanın təkcə ağlını deyil, eyni zamanda onun ruhunu və incəsənət duyğusunu da qidalandırır. Böyük yazıçılar və şairlər öz yaradıcılıqlarında oxumağın və bilik axtarışının vacibliyini vurğulamışlar.
Dante'nin "İlahi Komediya”sı insanın mənəvi və intellektual yüksəlişini təsvir edir.
Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"si, bilik və ədalətin insan həyatındakı yerini əks etdirir.
Fyodor Dostoyevski, romanlarında insanın daxili dünyasını anlamaq üçün fəlsəfi oxumağın vacibliyini vurğulayır.
"Oxu!" ayəsi sənət və ədəbiyyatın da mahiyyətinə toxunur. Çünki insan bədii əsərləri oxuduqca, gerçəkliyi daha dərin dərk edir.
IV. XXI Əsr və Oxumaq: Yeni Çağırışlar
Müasir dövr informasiya bolluğu və rəqəmsal sürət dövrüdür. Artıq oxumaq əvvəlki kimi deyil:
Sosial media və qısa məzmunlar insanların uzun məqalə və kitab oxuma vərdişlərini zəiflədir.
Süni intellekt və avtomatik bilik axını, insanların öz fikirlərini formalaşdırma ehtiyacını azaldır.
Bəs XXI əsrdə "Oxu!" əmrini necə dərk etməliyik?
1. Tənqidi düşünmək: Yalnız oxumaq kifayət deyil, oxunanı dərk edib analiz etmək lazımdır.
2. Dərin mənbələrə yönəlmək: Kitablar və akademik məqalələr qısa sosial media yazılarından daha çox bilik qazandırır.
3. Müasir texnologiyanı faydalı istifadə etmək: Audiokitablardan, elmi məqalələrdən və süni intellektdən düzgün istifadə oxuma prosesini daha effektiv edə bilər.
Nəticə: Oxumaq – İnsanlığın Ən Böyük Gücü
İlk vəhyi "Oxu!" olan bir dinin davamçıları olaraq, bizi digərlərindən fərqləndirən və yüksəldən şey oxumaqdır. Bilik əldə etməyi dayandırdığımız an bəşəriyyətin durğunluq dövrü başlayır.
Bu gün bu ayəni yenidən oxumaq və onun dərin mənasını dərk etmək bəlkə də insanlığın ən böyük ehtiyaclarından biridir. Çünki elmsiz iman kor, oxumaqsız düşüncə isə natamamdır.
Oxumaq – kainatı, insanı və Yaradanı anlamağın yeganə yoludur.
Elə isə, oxuyaq!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(24.03.2025)
