Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəzi gecələr var ki, onlar heç vaxt bitmir. O gecələr tarixin tozlu səhifələrində qalmır, keçmişə qarışmır, zamanın axarında yox olub getmir. Onlar bir millətin yaddaşına həkk olunur, ruhuna hopur, min illər keçsə belə, insanın qanında, göz yaşında, dərin, susqun bir haray kimi qalır.

Xocalı gecəsi də belə bir gecə idi. Qarlı, ayazlı, soyuq bir fevral gecəsi. Amma bu soyuq qarın altında yanan evlər, alova bürünmüş bədənlər vardı. Bu qış gecəsində yalnız hava soyuq deyildi – insanlıq donmuşdu. Dünya donmuşdu. İnsanlar Xocalıda öldü, amma əslində ölməyən nə qaldı? Həqiqət? Ədalət? Vicdan? Yoxsa yalnız xatirələr?

  1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə, Qarabağın Xocalı şəhərində insanlıq tarixinin ən dəhşətli cinayətlərindən biri baş verdi. Ermənistanın silahlı qüvvələri, Sovet ordusunun 366-cı motoatıcı alayının bilavasitə dəstəyi ilə şəhəri işğal etdi. O gecə 613 nəfər amansızcasına qətlə yetirildi. Onların 106-sı qadın, 63-ü uşaq, 70-i isə ahıl insanlar idi.

  Bu, sadəcə bir qətliam deyildi. Bu, sadəcə müharibə deyildi. Bu, xalqın ruhunu qırmağa yönəlmiş bir məhv planı idi. Çünki orada yalnız insanlar öldürülmədi – orada bir şəhər öldü, bir tarix silindi, bir xalqın yaddaşı qana boyandı.

  Xocalının yolları o gecə qanla yuyuldu. Hamilə qadınların qarınları süngü ilə deşildi. Körpələrin başları daşlara çırpıldı. Əsgərlər insanların dərisini soyaraq, onlara işgəncə verdi. Gözlərini çıxardılar, başlarını kəsdilər, diri-diri yandırdılar.

  Bilirsən əziz oxucu? Bəzən tarixin ən böyük cinayətləri yalnız onları törədənlər tərəfindən deyil, həm də onları görüb susanlar tərəfindən yazılır. Xocalını dünya gördü. Amma Xocalıya baxıb gözlərini yumdu.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı? Susdu.

Avropa? Susdu.

Amerika? Susdu.

Hətta bəzi müsəlman ölkələri belə susdu.

Hər bir dövlətin öz maraqları vardı, hər bir dövlətin öz siyasəti vardı. Amma insanlıq üçün, 613 insanın canı bahasına baş verən bir qətliam heç bir siyasətə sığmaz. İnsanlığa qarşı törədilmiş bir cinayətin bəhanəsi olmaz.

  Dünya Xocalıya şahid oldu, amma cinayəti törədənləri cəzalandırmadı. Çünki bu dünya həmişə gücün tərəfində olub. Amma Xocalının qırmızı qarının üstündə ölüb qalanlar zəiflər deyildi – onlar yalnız silahsız idilər. Onlar tək idilər. Onlar unudulmuş idilər.

  Amma Xocalını görüb susmayanlar da vardı. O gecənin şahidlərindən biri də Çingiz Mustafayev idi. Onun kamerası Xocalını ölümsüzləşdirdi. Onun gözləri Xocalının dəhşətini əbədi yaddaşa həkk etdi.

Çingiz Mustafayev Xocalıya ilk girən jurnalistlərdən biri idi. Onun çəkdiyi kadrlar təkcə bir reportaj deyildi – onlar tarix idi. Körpə meyitlərinin donmuş gözləri, anaların qana bulaşmış bədənləri, atılmış, çürüyən cəsədlər... Bu kadrlar insanlığın iflasını sübut edən sənədlər idi.

Amma həqiqət həmişə təhlükəlidir. Çingiz çox danışdı, çox çəkdi, çox göstərdi. O, Xocalının susmuş qurbanlarının səsi oldu. Və... həqiqətin şahidləri həmişə qurban olur. Çingiz də bir neçə ay sonra müəmmalı şəkildə həlak oldu. Amma o, ölmədi. Çünki həqiqət öldürülə bilməz.

Xocalıda yalnız qurbanlar yox, həm də qəhrəmanlar vardı. O gecə silahsız insanlar düşmənə qarşı son nəfəsinə qədər dayandı. Kimisi uşaqlarını qorumaq üçün özünü qabağa atdı. Kimisi tüfəngindəki son gülləyə qədər döyüşdü. Kimisi yaralı dostunu çiynində daşıyıb, özünü düşmən atəşinə verdi.

Orada insanlar yalnız həyatları uğrunda döyüşmürdü – onlar kimliklərini qoruyurdular. Onlar təkcə Xocalını yox, bir xalqın şərəfini müdafiə edirdilər.

Xocalı gecəsi yalnız bir soyqırım deyil. O, həm də bir millətin yaddaşına yazılmış əbədi bir yaradır.

Bəzən insanlar düşünür ki, Xocalı sadəcə bir tarixdir. Amma Xocalı bizim ruhumuzun dərinliyində bir qış gecəsi kimi qalacaq. Onun ağrısı illər keçsə belə, qarda, soyuqda donmuş bədənlər, körpələrin susmuş gözləri, qocaların kəsilmiş başları yaddaşımızdan silinməməlidir.

Xocalını unutmaq, Xocalıda öldürülənləri bir daha öldürməkdir.

Xocalını unutmaq, Çingiz Mustafayevin kamerasındakı həqiqəti silməkdir.

Xocalını unutmaq, gələcəkdə yeni bir Xocalıya yol açmaqdır.

Amma biz unuda bilmərik. Biz unutmamalıyıq. Çünki Xocalı təkcə keçmiş deyil – o, gələcəkdir. Əgər biz onu xatırlamazsaq, əgər biz onun acısını yaşamazsaq, əgər biz onu dünyaya hayqırmasaq, bir gün başqa bir gecədə, başqa bir Xocalı yenə yaşanacaq.

Hər il fevralın 26-sı gələndə, biz təkcə ölənləri anmırıq. Biz özümüzə bir sual veririk:

– İnsanlıq hələ sağdırmı?

Və o sualın cavabı hələ də bizdən asılıdır...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.02.2025)