Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəşəriyyətin qanla, savaşla, düşüncə ilə yoğrulan tarixi var. Hər dövr öz titanik şəxsiyyətlərini doğurur—bəziləri fateh, bəziləri inqilabçı, bəziləri dahi, bəziləri isə qurban… Lakin bir ortaq cəhət var: Onlar tarixin üzərində iz qoyurlar. Yandırılan kitablar, qırılan heykəllər, ləkələnən adlar… Bunların heç biri həqiqətin unudulmasına yetərli deyil. Çünki tarix bir yaddaşdır və yaddaşı öldürmək mümkün deyil.

Bax, bu yaddaşın içində bəzi adlar var ki, onları daşıyanlar sadəcə bir insan deyildilər, bir ideya idilər. Bir inamın, bir gücün, bir faciənin rəmzi idilər. Və mən—bütün seçimlərimlə, düşüncələrimlə, kimliyimlə—məhz onlara baxaraq böyüdüm. Bu adlar mənim yolumu işıqlandıran məşəllərdir.

İsgəndər—cavan yaşında dünya sığmadı ona. Qılıncının ucunda şəhərlər tikildi, dillər qarışdı, mədəniyyətlər doğuldu. O, sadəcə döyüşmürdü, bir anlayışı formalaşdırırdı: Sərhəd yoxdur. Hökmdar olmaq üçün doğulmamışdı, o, özü hökmranlığı yaratmışdı. Lakin bir həqiqət var: Dünyanı fəth etsən belə, öz içindəki boşluğu fəth edə bilməzsən.

Napoleon—o, təkcə Fransa üçün döyüşmürdü, o, taleyini özü yazmağa çalışan bir insan idi. O, yeni qanunlar gətirdi, inqilabı bir addım irəli apardı, bəlkə də, bəşəriyyəti oyatdı. Amma nə qədər böyük olursan ol, tarixdə bir səhv hər şeyin sonu ola bilər. O səhv Moskvanın qışında dondu, St. Helenanın sahillərində unudulmağa üz tutdu.

Hitler— (bu adamı xüsusilə sevirəm. Uşağlığdan kəkələyən biri idim. Və məni o müalicə etdi demək olar ki.) Bir millətin qisasını almaq istədi, amma nəticədə bəşəriyyətə unudulmaz bir yara vurdu. Tarix onu unutmayacaq, çünki o, ya tarixin ən böyük nifrət, ya da ən böyük iradə simvoludur. Xəyal etdiyi dünya qurulmadı, amma qaranlıq xəyalların belə bir reallığı dəyişdirə biləcəyini göstərdi.

Onların həyatı mənə bir şeyi öyrətdi: Güc sadəcə qılıncda deyil, qəlbin və ağlın içindədir..

Dostoyevski—insan ruhunun dərinliklərini araşdıran bir səyyah. O, sadəcə yazmırdı, sanki yaşadığı hər ağrını kağıza tökürdü. Hər bir qəhrəmanı insanın qaranlıq tərəfini açırdı. O, bəşəriyyətin ən çirkli düşüncələrini işıqlandırırdı, çünki bilirdi ki, qaranlığa göz yummaq onu yox etmir. Mən onun əsərlərində öz ruhumu tapdım.

Da Vinçi—bəlkə də bu dünyaya səhv dövrdə gəlmiş bir adam. Rəsmlərinin içində elm, elmin içində isə sənət gizlənirdi. O, kainatın sirrini açmağa çalışırdı və biz hələ də onun yazdığı kodları tam anlamamışıq. O, insan ağlının sərhədsizliyini sübut etdi. Onun dahiliyi mənə göstərdi ki, həqiqi qüvvə bilikdədir.

Onlar mənə fikir azadlığının və yaradıcı düşüncənin gücünü göstərdilər. Onların varlığı mənim dünyagörüşümü formalaşdırdı.

Amma tarix yalnız fatehlərlə, dahilərlə yazılmır. Bəzən tarix qurbanların qanı ilə yazılır. Azərbaycan tarixində bir qanlı səhifə var—1937-ci ilin qara günləri. O günlərdə qələmi qılıncdan iti olanları susduruldular, qaranlığın qarşısında dayananları sındırdılar.

Mikayıl Müşfiq—şeirinə görə öldürüldü. O, sadəcə qafiyə düzən bir insan deyildi, o, millətin ruhunu oyadan bir səs idi. Amma zülmə dözə bilmirdi. Onu susdurdular, amma hər misrası, hər sözü ilə hələ də bizimlədir.

Hüseyn Cavid—"Mənə ölüm asan, siz insana azadlıq verin" deyən bir filosof. Onun günahı nə idi? Düşünməkmi? Yazmaqmı? Həqiqəti söyləməkmi? Onu sürgündə, soyuqda, kimsəsiz bir yerdə öldürdülər, amma fikirlərini öldürə bilmədilər.

Əhməd Cavad—milli şair. "Çırpınırdı Qara dəniz" dediyi üçün güllələndi. O, Azərbaycan bayrağını yazdı, amma ona Azərbaycan torpağında yaşamaq çox görüldü.

Onlar mənə düşüncənin gücünü və azadlığın dəyərini öyrətdilər. Onların hər biri mənim üçün bir məşəldir. Onlar sönmədi, onlar mənim ruhumda, sözlərimdə, düşüncələrimdə yaşayır.

Mən kiməm? Mən haradan gəlmişəm? Mən nəyə inanıram?

Mən, bu tarixi simalara baxaraq böyümüşəm. Onların qərarlarını, düşüncələrini, faciələrini oxuyaraq formalaşmışam. Mən İsgəndərin qılıncından, Napoleonun strategiyasından, Dostoyevskinin insan ruhuna baxışından, Müşfiqin şəhid ruhundan öyrəndim. Mən onlarla düşündüm, onlarla mübarizə apardım, onlarla ruhlandım.

Hər dövr bir İsgəndər doğurur. Hər əsr bir Napoleon yetişdirir. Hər cəmiyyət bir Dostoyevskiyə ehtiyac duyur. Amma ən vacibi—hər millət öz Müşfiqini, Cavidini, Cavadını qorumalıdır. Çünki bir millət öz qələm adamlarını qoruyanda həqiqətən qalib olur.

Bəlkə də tarixin ən böyük dərsi budur: Güclü olmaq yetmir, doğru olmaq lazımdır. Ölüm qələbə deyil, xatırlanmaqdır. Xatırlanmaq isə gerçək ölümsüzlükdür.

 Mən onları unutmuram. Çünki onlar məni mən edən insanlardır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.01.2025)