İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

Sizə nehrə havaları (nəğmələri, sayaları) haqqında danışmaq istəyirəm. Yəqin yadınıza oyun havaları düşdü. Hə, bənzəyirlər oyun havalarına. Sadəcə olaraq “rəqqaslar” fərqlidir. Birində insanlar rəqs edır, o birində isə yellənə-yellənə özünü naza qoyan nehrələr. Amma nehrə havalarından bəhs etməmişdən  əvvəl “rəqqasların” –nehrələrin özləri haqqında bir neçə kəlmə.

Nehrə yağ çıxartmaq üçün içində qatıq çalxalanan qabdır. Matorlu nehrələrdən, paltaryuyan maşınlardan söhbət getmir ha. Bizim söhbət açdığımız nehrələr  saxsıdan, yaxud da taxtadan düzəldilirdi. Saxsı nehrələr küpəyə oxşasa da,  ondan fərqli, uzunsov olurdu. Əsasən təkqulplu olur, qulp tərəfdə (üstdə hissədə)  kiçik deşik qoyulurdu. Ağac nehrələr isə 1,5 və ya 2 metr uzunluğunda ağaç (palıd, tut və s.) gövdəsindən hazırlanırdı. Yan tərəflərinə qapaq düzəldilir, üstdən kəsilərək ağız qoyulurdu. Bəzən tuluqlardan da nehrə kimi istifadə edilirdi. Ağac və tuluq nehrələr çox vaxt asılarak yellənirdi. Arxeoloji qazıntılar nehrələrdən istifadənin tarixinin qədimlərə gedib çıxdığını göstərir. Azərbaycan məişətində XX əsrin ortalarına qədər onlardan çox geniş istifadə edilmiş, hazırda isə çox az, uzaq kənddə-kəsəkdə istifadə olunur.

Nehrə - bərəkət demək idi, dolanışacağın təminatı demək idi. Bəlkə, ona görə də ayağı ağır, tamahkar, gözündə olan adamların nehrə üstünə gəlməsi bəyənilməzdi. Bəlkə, ona görə qonşumuz Gülnisə qarı nehrəni hazırlayandan sonra həyətdən çıxar, yenidən nehrənin üstünə özü gələr və çalxalamağa başlayardı. Bununla da, güya, nehrəni bədnəzərdən, ayağı ağır adamlardan  qoruyardı. Hətta yuxuda nehrə görənlərin yuxusu işlərin öz axarına düşəcəyinə, qazancın artacağına işarə kimi yozulurdu. Hələ sevə-sevə ona aid bir tapmaca da düzüb qoşublar: “Qaya içində ağ atlı oğlan atını çapar”. Bu azmış kimi, “Nehrəpartladan” adlı əfsanə də uydurmuşlar. Üstəlik nehrə çalxayan qadınlarımız “Nehrə nəğməsi”ində olduğu kimi, dərdlərini-sərlərini nehrəyə danışmış, onu nəinki həmsöhbət seçmiş, hətta dərdlərinin əlacını onda görürmüşlər.

Dədə-babadan qalma nehrədə düzəldilən nehrə yağı bal kimi sapsarı olurdu. Yağ hazır olandan sonra ayrandan ayırıb yığar, ayranı da atmazdılar. (O da çox ləzzətli olurdu.) Nehrə yağını əridib xörək bişirməyə, çörəklə yeməyə istifadə edərdilər. Mətbəxtimizdə xüsusilə xəmir, şirniyyat və plov istehsalında istifadə edilən nehre yağı, bir sözlə, bütün yeməklərin əvəzolunmazı idı. Söhbət matorlu nehrələrin “istehsal etdiyi,” tərkibi məlum olmayan, bazarlarda satılan 5-10 manatlıq “yağlardan” getmir, əsil nehrə yağından və onun ayranınından gedir. 

Nehrə yağının hazırlanması vaxt və xüsusi bacarıq tələb edir. Nehrənin gəlməyi xeyli çəkir. Nehrə çalxayan qadın açıq havada, evin kəlləsində – kölgədə – sərin yerdə əyləşir. Yekrəng, yorucu çalxama, eyni səs yuxu gətirir, az qala adamın “ürəyi üzülür”. Nehrə isə özünü naza qoyur, gəlmir ki gəlmir.

Nehrə havaları (nəğmələri) əmək nəğmələrinin mühüm hissəsini təşkil edir. Məlum olduğu kimi əmək nəğmələri əmək prosesini əks etdirən, əmək prosesinin doğurduğu hiss-həyəcanları ifadə edən poetik bədii mətnlərdir. Bu nəğmələr əməyə bağlılıq, iş prosesini yüngülləşdirmək, müəyyən mənada həvəs oyatmaq məqsədi ilə ifa edilib. İş prosesinin özəllikləri  dəqiq metr-ritmik ölçüyə malik olan nehrə nəğmələrinin də yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu deyilənləri həmin nəğmələrdə aydın görmək və hiss etmək mümkündür.  

Xalq yazıcısı, filologiya elmləri doktoru, professor Ə.Cəfərzadə özünün “Folklor araşdırmaları” kitabında yazır: “Qadın yorğunmuş, yuxunu, eyni sədadan üzülməni özündən uzaqlaşdırmaq üçün nehrədəki qatığın «get-gəl»də çıxardığı səsə uyğun olaraq həzin-həzin, lap dodaqaltı oxuyur. Əməyindən nə gözlədiyi isə məlumdur. Külfətçün yavanlıq, həm də az qala bir həftə, növbəti nehrəyə qədər. Nənə quzuçunun, buzovçunun, külfətini dolandıran oğul balanın könlünü almaqçın deyir: «Ay sağolmuş, balama yaxmac verəcəm, nehrə qoyanda». Verir də: bir «qulaq» (dörddə bir parça) yuxanın üstündə bir çay qaşığı ayranı süzülən təzəcə, baldan şirin kərə yağı (indi o dada həsrətik). Nehrə çalxandıqca nənə həzin, arzulu səslə zümzümə edir:

Nehrəm ol, ol, ol.

Yağım bol ol, ol.

Ayranı göz yaşıycan,

Yağı dana başıycan.

İzaha ehtiyacı yoxdur. Kasıb tərəkəmə nehrədən ayrı nə istər? O, «Göz yaşıycan” ayranı da işlədəcək, ya dağdan gətirilmiş çələmirdən (dağkeşnişi) dovğa bişirəcək, ya qız-gəlin qalan ayranla şəvə kimi parıldayan qulac hörüklərini açıb başını yuyacaq. Sonra da növbəti nehrəyəcən bu qarçı hörükləri cütçü içində toz dəyməsin deyə gizləyəcək”.

Hehrə çalхama prosesində oxunan nəğmələrə nehrə sayaları da deyilir. Görünür, nehrə çalхamaqla bağlı nəğmələr maldar tayfalar arasında yarandığı üçün belə adlanır. Nehrə haqqında sayalar adlanan nəğmələrlə sayacı sözlər arasında həm məzmun, həm də musiqi yaхınlığı mövcuddur:

Çalxa-çalxa yağ olsun,

Düşmənlərin yox olsun.

Mənim maral inəyim,

Qarnı xaral inəyim.

Nehrə nəğmələrinin bir qisminin  semantik məzmununda oxşama, yalvarış

 və s. emosiyalar öz ifadəsini tapır, nəğmələrin metro-ritmik quruluşunda sanki nehrənin çalxalanma hərəkəti təsvir olunur. Təsadüfi deyil ki, A.Abduləliyev “Nehrə haqqında havalar” adlı məqaləsində qeyd edir ki, nehrə havalarının melodiyası sakit, nəvazişkartəbiətlidir. Havalar əzizləmə, ovundurma, xahiş, dilə tutma intonasiyaları ilə oxunur. Havalarınmelodiyası laylay vəoxşamalara yaxındır. Aşağıdakı nəğmədə bunu aydıngörmək mümkündür:

Ay nehrəm ol, nehrəm ol!

Nehrə çalxa yağ olsun,

Gəlinin üzü ağ olsun.

Nehrədə yağ çox olanda,

Qayınanası şad olsun.

Nehrəm ol, nehrəm ol!

Nəğmələrin bəzilərində nehrə çalxalayan qadınayranın az, yağın isə

mümkün olduğuqədər bol olmasını arzulayır:

Nehrəm ol, nehrəm ol,

At başıcan yağım ol.

Evimə qonaq gəlibdi,

Aşım yavan qalıbdı.

Nehrəm ol, nehrəm ol,

At başıcan yağım ol,

Göz yaşıcan ayranım.

Bəzi nehrə nəğmələrində isə övladına “yağ-əppək” vermək üçün, yağın tez

başa gəlməsiniarzulayan ananın narahatlığı ifadə olunur:

Nehrəm ol, nehrəm ol!

Tez ol, balama yağ-əppək verəcəm

Nehrəm ol, nehrəm ol!

Tez ol, balama yağ-əppək verəcəm.

         Və yaxud:

Çalxan-çalxan, ay nehrəm,

Yağın illah bol olsun.

Balalarımız yesin sağ olsun

Qeyd etdiyimiz kimi, nehrə nəğmələrinin də özünəməxsus temp-ritmi nehrə əmək alətinin hərəkətləri ilə sinxron şəkildə inkişaf edir. “Nehrəm ol, nehrəm ol”sözləri sanki, nehrədə yağın hazırlanmasını sürətləndirir. A.Əhmədova fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatında  yazır ki, “bu nəğmələrdə həm də Azərbaycan xalqının bəzi animistik təsəvvürləri özünü büruzə verir…Təhlil etdiyimiz bir çox nehrə nəğmələri emosional-ekspressiv və predmet-təsviri funksiyaları icra edir. Semiotik nöqteyi-nəzərdən həmin işarələri ikon və indeks kimi səciyyələndirmək olar… nehrə havalarının poetik…dilində etnosemiotik sistemin işarələrindən biri olan bolluq, artım simvolu öz təcəssümünü tapmışdır”.

Tədqqiqatçıların fikrinə görə, nehrə havalarının çox hissəsi segah məqamına əsaslanır (bəzi bölgələrdə rast, şur məqamında olan havalara da rast gəlinir).Xalq musiqimizin digər janrları kimi bujanr da sadə quruluşa malikdir. Demək olar ki, havaların hamısında melodiyanın yuxarıdan aşağıya doğru rəvan hərəkəti özünü göstərir.Bu, Azərbaycan xalq musiqisinə xasolan xüsusiyyətlərdən biridir. Bütün bunlar milli sərvətimiz olan nehrə havalarınınqədim köklərə bağlandığından irəli gəlir. (Mənbə: http://www.musigi-dunya. az/article/100/100_16.html).

Təəssüf ki, biz bu gün nənələrimizdən gördüyümüz, unutmaqda olduğumuz nehrələr və onların istehsal etdiyi min bir dərdin dərmanı olan nehrə yağları haqqında keçmiş zamanda danışırıq. Ta nənələrimiz bizə “çalxanmış nehrədən
ərinməmiş yağ” gətirmirlər. Çünki sıralara çox, lap şox seyrəlib. Elə çalxadıqları nehrələr kimi seyrəlib. Ona görə də dadı damağımızda qalan nehrə yağları və ayranları üçün burnumuzun ucu göynəyir. Təsəllümiz nehrə havalarına, nəğmələrinə, sayalarına qalıb. İnsanlardandır, ya zəmanədəndir, bilmirəm. Bir onu bilirəm ki, ulu Sabir demişkən, “Çalxalandıqca, bulandıqca zaman nehrə kimi, yağı yağ üstə çıxır, ayranı ayranlıq olur!”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(30.09.2024)