“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Biri ikisində rubrikasında bu dəfə sizlərə Araşdırma təqdim edilir. Günel Natiq yazır. Dünən arıdan və baldan yazmışdı. Bu günsə qarışqadan və kəpənəkdən yazır.

 

 

Günel NATİQ                                                              

 

Bu gün kəpənəyəm, sabah qarışqa

 

“Qarışqa şıllaq atdı, dəvə palçığa batdı”. Ta bu boyda da yalan olmaz. Bəs niyə bapbalaca qarışqaya bu boyda qaravəlli qoşublar? Yəqin, bu sözün də bir olmuşu-keçmişi var.

Şifahi və yazılı ədəbiyyatda qarışqa təzadlı obrazdır. O, xeyirxah da ola bilər, bədxah da. Şərq ənənəsində qarışqa on ilahi canlıdan biridir. Bir rəvayətdə bu kiçik varlıq Süleyman peyğəmbərə müdrik və adil olmağı nəsihət edir. Çin mədəniyyətində qarışqa ədalətin, həqiqətin keşikçisidir. Ağ qarışqa buddizmdə gözəllik simvoludur. Bəzi ənənələrdə isə o, dağıdıcılıq rəmzidir.

Hindistanda qara qarışqalar müqəddəs həşərat sayılırlar. Hindular da qarışqaya hörmət bəsləyir. Çünki inanca görə, onlar insanların ləpirlərini yox edir və təqibçiləri yollarından azdırırlar. Ona görə hindu rəqslərində qarışqalarla bağlı xüsusi elementlər, motivlər var. İnanca görə, qarışqa yuvasını dağıtmaq bədbəxtlik gətirər. Yuvanı dağıdan şəxs yalnız bir duanın – qarışqa duasının gücüylə dərd-bəladan qurtula bilər.

Hinduların fikrincə, qarışqaların bəzi özəllikləri insanları xatırladır. Belə bir inanc var ki, qarışqalar nə vaxtsa insan olublar, ya da insanlar nə zamansa qarışqa.

Əsatirlərdə hindu qadınları ağdərili adamlarla ailə qurmaqdan çəkinirlər, çünki inanırlar ki, ağ adamlara ərə gedən qadınlar qırmızı qarışqalara çevrilirlər.

Yunan miflərinin birində Zevs qarışqa cildində peyda olur. Başqa bir mifdə isə adanın əhalisi vəbadan tələf olduqdan sonra yerli hökmdar Zevsdən kömək istəyir. Zevs adadakı qarışqaları insana çevirir.

Bir çox xalqların folklorunda qarışqa xeyirxah niyyətin daşıyıcısıdır. Alman nağıllarının birində qarışqa qalada həbs olunmuş qəhrəmana ipək saplar gətirir, ondan kəndir toxunur və qəhrəman həbsdən azad edilir.

         “Büllur qala” rus nağılında şahzadə İvan qarışqaya çevrilir və dağın balaca bir yarığından keçib şahzadə qızı xilas edir. Başqa canlıya çevrilə bilmək bacarığını isə o, qarışqalardan onlara etdiyi yaxşılığa görə alır.

Qarışqaların insanlara çevrildiyi miflərdə qeyri-adi bir yola da rast gəlinir. Bu, qarışqa yoludur. Qarışqa yolu yerdən göyə qədər uzanır, yaxud yerin dərinliyində, ya da göy üzündədir.

Qarışqaların adı hətta “Bibliya”da da çəkilir. Müqəddəs kitabın pritçalarından birində deyilir: “Qarışqalar güclü deyil, amma öz tədarüklərini özləri görürlər”.

Afrikada “dərzi” qarışqa yaşayır. Bu qarışqalar yarpaqlardan özünə yuva tikir. Yuva tikmək üçün isə yapışqanlı sürfələrdən istifadə edir. Beləcə, yarpaq kisə ərsəyə gəlir, onun içində isə yuva yerləşir.

Yer üzündə 10000 qarışqa növü var. Qarışqalar sarı, mavi, yaşıl, qırmızı, hətta moruğu rəngdə olurlar.  Bir qarışqa öz ağırlığının 20 qatını qaldıra bilər. Qarışqa koloniyasının iş bölümü var. İşçi qarışqalar yuvanın içindəki zibili çölə daşımaqla məşğul olur. Əgər çöldə bir yemək mənbəyi tapsa, yuvadakı qarışqaları xüsusi qoxu buraxmaqla cəlb edir.

Qarışqaların ən vacib özəlliklərindən biri qidaları paylaşmaqdır. Hər qarışqada iki mədə olur, birində özü üçün, digərində isə o biri qarışqalar üçün yemək saxlayır. Eyni koloniyadan olan iki qarışqa qarşılaşdıqda əgər biri ac və susuzdursa, digərinin isə qursağında çeynənmiş yemək varsa, ehtiyacı olan ondan yemək tələb edir. O da ac qarışqanı geri qaytarmır, yeməyini onunla paylaşır. Qarışqalar sürfələrini də qursaqlarındakı yeməklə qidalandırırlar. Hətta çox vaxt özlərinə digər qarışqalara verdiklərindən daha az pay saxlayırlar.

Qarışqa nə qədər balaca olsa da, onunla bağlı mətləblər heç atalar sözlərinə də sığmır. “Çox qarışqa bir şiri öldürər”. “Qarışqa meydanı tutar, heç kəs də bilməz”. “Qarışqa öküzün buynuzuna dırmandı, elə bildi ki, dağa çıxıb” və s.

Poeziyamızda da bu obrazla bağlı maraqlı təşbeh və ifadələr var.

 

Vaqif Bayatlı Odər şeirlərinin birində qarışqa sevgisinə sığınır:

 

Mən bir gün sevirəm, hər gün başqa cür,

Bu gün kəpənəyəm, sabah qarışqa.

Cəmi bircə günlük ömrüm var mənim,

Bu gün bir başqayam, sabah bir başqa.

 

Şair eləcə də “qarışqa qışqırığı”, “qarışqa dili” deyimlərini şeirinə gətirir:

 

And olsun Göyüzündə qanad çalan o mələklərə!

Qanad çalıb, çalıb

Ancaq Göyüzünün olan mələklərə!

Baxdı ayağı altında

Otlara dırmaşan qarışqalara,

Onu qarışqa dilində qışqıra-qışqıra

Qarşılayan qarışqalara,

Şahlıq andı içdi yenə

– And olsun qarışqa elinə,

Qarışqa qışqırığına, qarışqa dilinə!

 

İsa İsmayılzadə bir məqamda şəhərləri, kəndləri qarışqa boyda görür:

 

Uçdum təyyarədə, getdim qatarda-

Gördüm, baxa-baxa yaman susuram.

Gah illüminatordan, gah pəncərədən

Hey boynunu büküb boylandı misram,

Boylana-boylana gözü qaraldı.

Baxdım ağ buluda, qara buluda-

Bir azdan hamısı dönüb «qar» oldu.

Qarışqa boydaca şəhərlə, kəndlə

Gördüm, dünya doludu…

 

Başqa bir şeirində şair ağlayır qarışqa yuvası üstə...

 

Adsız çiçəkləri, otları sevdim,

Tanışları sevdim, yadları sevdim,

Ürəyimə yatan adları sevdim,

Neyləyim,

tək səni sevə bilmədim.

Sızladım qarışqa yuvası üstə,

Göynədim «Sarıtel» havası üstə.

Dünyanın məhəbbət «davası» üstə

Tək səni,

tək səni sevə bilmədim.

 

“Bu dünyanın qarışqa yükü var, dəvə yükü var”, – belə deyir Musa Yaqub:

 

Yenə bu dünyada ölçü-ülgü var,

Qarışqa yükü var, dəvə yükü var.

Özündən ağır yük çəkə bilsə də,

Bir yolu min dəfə gedib-gəlsə də,

Zəhməti çoxsa da,

Dili yoxsa da,

Bu yükü qarışqa adına yazma.

 

Başqa bir şeirində qarışqalarla adamları eyniləşdirir şair:

 

Bir yuva qarışqa – süfrəsi bir dən,

         Bir dənlə bahara çıxar salamat.

         Ulu təbiətim, yaman xəsissən,

         Yaxşı adamları bir az çox yarat.

 

Aqşin Yenisey qarışqa sevgisini belə görür:

 

Demişdim axı... sevə bilməyəcəksən onu!

Təkadamlıq deyil onun sevgisi.

Qocaman bir palıdın yalnız bir quşun,

Dərin bir dəryanın yalnız bir balığın,

Dibsiz bir yuvanın yalnız bir qarışqanın olmadığı kimi.

 

Şair başqa bir şeirində kimisə “hamıdan güclü” adlandırır. Həmin varlıq- qarışqadır.

 

Səndən sonra günlərlə, həftələrlə, aylarla deyil,

İllərlə tək qalmağı öyrəndim.

Nə edəydim? Heç olmamış kimi yoxdun.

Bir gün külək köhnə qəzet cırığını

Yapışdırdı şüşəmə.

Açdım, baxdım. – Şairlərdən yazmışdın.

Amma mənim adım yoxdu.

Ömrümdə ilk dəfə özüm üçün darıxdım.

Çıxdım, getdim, içdim, susdum.

Küçədə bir qarışqa yuvasına baxdım:

İlahi bir faciə!

Hamıdan güclü olasan

Və ayaqlar altında yaşayasan.

 

Şeirlərində təbiətə qahmar çıxan Reyhan Kənan da deyir ki:

 

Onu bir heç sanmışıq,

Yuvasın tapdamışıq,

Bəlkə, ona görə də

Çox bəlalar tapmışıq.

Bəlkə də, bilə-bilə,

bəlkə də, heç bilmədən

Qırx mərtəbə yuvanın

Lap üstündə durmuşam,

Uçurub yuvasını, qarışqa

ürəyinə neçə yara vurmuşam.

Ağlayırmı, görəsən,

gülürmü bu həşərat?

O qədər incitmişəm,

Gizlənir məni görcək.

Bağışlamaz, bilirəm,

Bağışlamaz o məni.

 

Hə, əziz oxucular, qarışqa yerişi yeriməsək də, sizinlə “qarışqa dilində” danışmağa çalışdıq, amma yükümüz, bilmədik, qarışqa yükü oldu, ya dəvə yükü...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.12.2023)