Famil Hacısoy, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Bizə görə, doğulan hər bir insan qəhrəmandır. Deyirlər ki, heç kim qəhrəman doğulmur. Hamı qəhrəman ola bilməz. Əgər el arasındaki bu deyimə birmənalı yanaşsaq, bu, insan doğularkən beyninin ağ kağız və ya boş lövhə kimi olması anlamını verir. Halbuki, təcrübədə sübut olunub ki, yeni doğulmuş uşaq ilk öncə anasının səsini tanıyır, ata-ananın səsinə reaksiya verir. Sonra isə ətrafda baş verənlərə münasibət göstərir. Bu halın epigenetik irsiyyət məsələsi ilə bağlı olduğunu da unutmaq olmaz. Bundan əlavə, məlumdur ki, bətndaxili inkişafın müvafiq mərhələsindən sonra uşağın hissiyat aparatı və yaddaşı təşəkkül tapmağa başlayır. Buradan aydın olur ki, insan dünyaya göz açmamışdan xeyli öncə bəzi vərdişlərə hazırlanır. Yeni doğulan körpə hansısa bir şeyə etirazetmə, müqavimət göstərmə, nəyəsə reaksiya vermə qabiliyyəti aşılanmış şəkildə dünyaya ayaq basır. Bir sözlə, insan yaşam üçün özünüqoruma, müdafiəolunma instikti ilə birgə doğulur. Deməli yeni doğulmuş insanın ruhu doğulana qədər təbii və azaddır. O, məkanından asılı olmayaraq, pərvəriş tapdığı andan azadlığı üçün mövcudluğunun varlığı uğrunda mübarizə aparır. Mübarizəni, müqaviməti qəhrəmanlığın ilkin əsas şərti kimi dəyərləndirsək, yuxarıda söylənilənlər ilk anlamda ilahi yaradılışdan insana verilmiş instiktiv qəhrəmanlıqdır. Daha doğrusu, qəhrəmanlığın rüşeymi, ilk işaran cücərtiləridir. Bunu qəhrəmanlığın təməli, prosesin başlanğıcı adlandırsaq səhv etmərik.
Bundan sonra qəhrəmanlığın digər mərhələsi, yəni uşaqlığın ikinci dövrü başlanır. Uşaqlar üçün mühitin əsası sayılan ailə mühiti gəlir. Bu zaman uşaq düşdüyü mühitin qaydaları ilə böyüməyə məhkum olur, onun hüdudlarından kənara çıxa bilmir. Düşdüyü mühitin tərkib hissəsi olan ailənin tələblərinə tabe edilir. Yeni mühitə düşənə qədər o ruhda tərbiyə almağa davam olunur. Məxsus olduğu ailənin təlim-tərbiyəsi təsiri altına düşür. Lakin nə qədər təsir altında olsa da, azadlığı naminə bəzi şeylərə qarşı etiraz edərək müqavimət göstərir. Hamıya tanış olan, hamımızın rastlaşdığımız belə bir hala diqqət etsək, görərik ki, balaca uşaqları məcburi geyindirdikdə, yedirdikdə müəyyən müqavimət göstərirlər. Onların əlindən bir şeyi almaq istədikdə “mənimdir” deyərək etiraz əlaməti olaraq ağlamağa başlayırlar. Bu, insana yaradılışdan- doğuşdan öncə verilmiş məcburiyyətlə barışmayan sərbəstlik, müəyyən mənada asudəlik, toxunulmazlıq ruhunun, qəhrəmanlıq hissinin mübarizə gücünün intişarı, davamlı inkişaf prosesidir.
XVII əsrdə yaşamış ispan yazarı Baltasar Qratsian “Ağıllı yaşama sənəti” əsərində göstərir ki: “İnsanın hayatı insani kötülüklere karşı savaşmaktan ibarettir. Sağduyu stratejik plan değişiklikleri aracılığıyla mücadele eder.”
Qəhrəmanlığın üçüncü mərhələsi uşaqların böyüyərək həddi-buluğa, yetkinlik yaşına çatdığı, şüurunun formalaşaraq sərbəst qərar qəbul etdiyi, hissiyyat aparatının təkmilləşərək düşdüyü cəmiyyətin tələblərinə uyğunlaşmağa başladığı, malik olduğu müəyyən xarakterin üzə çıxdığı dövrə təsadüf edir. Təbiidir ki, insanın xarakteri ilə birgə onun içindəki qəhrəmanlıq- mübarizlik hissi də bu zaman inkişaf edərək qol-budaq atıb möhkəmlənir. Cəmiyyətlər özəllikləri ilə seçildiyinə görə insan psixikasındakı bu şaxələnmə də müvafiq qanunauyğunluğa əsasən müxtəlif cür olur. Onu da nəzərə alaq ki, insandakı hissiyyat aparatının bu mərhələsi kütləvi xarakter daşıyır. Bir çox oxunaqlı əsər müəllifi Alman yazıçısı Erix Maria Remark “Qərb cəbhəsində təbəddülat yoxdur” əsərində insan düşüncəsindən və iradəsindən kənar özünümüdafiə inistiktinin, bir duyğu hissinin olduğunu obrazın dili ilə aşağıdaki kimi xarakterizə edir: “Getdiyin yerdə heç bir şey düşünmədən birdən çuxura uzanırsan və bu anda üzərindən top gülləsinin parçaları aşılayır. Lakin insan top gülləsinin yaxınlaşdığını və sadəcə, uzanmaq fikrinin necə gəldiyini heç cür təsəvvür edə bilmir. Əgər biz yalnız öz düşüncəmizlə hərəkət etsəydik, çoxdan parçalanmış ət yığımına dönmüş olardıq. O, tamamilə başqa bir şeydir, o, hər şeyi aydıncasına görən bir duyğudur ki, bizi sövq edir və biz nə olduğunu belə anlamadan o üz verməkdə olan təhlükələrdən qurtarır. Bu hiss olmasaydı, Flandriyadan Folgezə qədər artıq çoxdan bir adam da sağ qalmazdı.” Buradan da aydın olur ki, insanın instiktiv özünümüdafiə hissi hər yaş dövründə- ana bətninə düşdüyü andan ölümünə qədər ətraf aləmin təsirindən asılı olmayaraq sadədən mürəkkəbə doğru onunla birgə addımlayır.
İnsanlara cəmiyyətlərin mənəvi və əxlaqi dəyərləri əsasən mövcud mühitin- yuxarıda deyildiyi kimi, əvvəlcə ailənin, sonrasa düşdüyü kollektivinn- mühitin tərbiyəsi ilə diqtə olunur. Bu isə sonradan qazanılmış hislərdir. Cəmiyyətdə seçilənlər orada fərqlənənlərdir- qəhrəmanlıq hissinin kütləvilik mərhələsini adlayanlardır. Bu fərqlənən şəxslərsə ən yüksək hissiyyata, fitri istedada malik olub, geniş mənada millətlərin və hətta bütün insanlığın tarixini yaradanlar, ruhən və xaraktercə güclü olanlar, zəka və yetkil ağıl sahibi olanlardır, yəni qəhrəmanlardır. Bu qəhrəmanlar geniş bir səhraya dağılmış olan günəş işığını bir yerə toplamaq bacarığına sahib insanlardır ki, onların içindəki bu qəhrəmanlıq hissi aşağıdan yuxarıya tədrici hərəkət edərək zirvə nöqtəsinə çatır. Zirvədəki yığılmış enerjinin təsiriylə milyonlarca günəş şüasının bir yerə toplanmasından parlaq və yandırıcı bir nöqtə yaranır. Bu güclü enerji qəhrəmanı atacağı addıma sövq edir, onu laqeyd qalmağa qoymur. İnsandakı hissiyyat aparatının inkişafı zəif və ləng olduqda isə o qış günəşini xatırladır, parlaqlığı olsa da, hərarəti ətrafı isidəcək gücündə olmur. Bütün cəmiyyətlərdə əksər üzvlər belə olur. Bu da təbiidir. Böyük rus mütəfəkkiri Lev Nikolayeviç Tolstoy qəhrəman və qəhrəmanlıqdan danışarkən millət və cəmiyyəti dəniz sularına, qəhrəmanı isə gəmiyə bənzədərək belə söyləyir: “Dənizlərdə böyük amma çox böyük bir gəminin, transatlantikin yol aldığını düşününüz. Hərəkət əsnasında gəminin önündən sular bir kütlə halında qaçır. Bu su kütləsinin gəmini sürüklədiyini kim iddia edə bilər? Aydındır ki, bu su axımını gəminin özü yaradır, qabağına qatıb önündə qovalayır. Əsil güc gəminin özündədir. Axan su isə bunun səbəbi və nəticəsidir sadəcə…”
Bizə görəsə, gəmini idarə edənlər içindəki seçilənlərdir.
Hər bir insan ömrü hündürlüyü və davamlılığı insana məlum olmayan möhkəm özül üzərində ucaldılmış çoxmərtəbəli binadır. Bizə bəxş olunmuş ömrün ölçüsü olan insan həyatı isə həmin binanın daxilidir. O binanın daxili zənginliyi, binadaki qatların kosmetik işləri fərdin gözü və könlünü oxşayıb oxşamaması öz həyat tərzini şəxsin bir mənada necə qurmağından, düşdüyü mühitin fərdə hansı təsiri göstərməsindən, fərdin ona necə reaksiyasından və onu nə cür tərənnüm etməsindən, bu hissin özünü necə biruzə verməyindən asılıdır.
Göründüyü kimi, insana doğuşdan əvvəl verilmiş instiktiv qəhrəmanlıq hissinin inkişaf prosesi mürəkkəbdir. Bu baxımdan qəhrəmanlıq hissinin özünü büruzəvermə məqamları da müxtəlif qatlardan, mərhələlərdən ibarətdir.
Qəhrəmanlıq sözü mücərrəd olduğu üçün insan həyatının hər anında mövcuddur. Bu söz o zaman gerçəkləşir ki, müəyyən qədər semantik yükü baxımından məna dəyişikliyinə uğrayaraq bugünkü fədakarlıq, igidlik sözünün mənasını verir. Yəni baş vermiş hadisənin konteksində kimsənin gözləmədiyi bir vaxtda üzə çıxan mövcud hərəkət- fədakarlıq cəsurluq, igidlik səviyyəsinə yüksələrək, ictimai dəyər qazanaraq ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunur. Bu isə qəhrəmanlığın bizə görə dördüncü mərhələsi- son mərhələsidir. Bu hal hamıya xas olmadığından, fərdi və şəxsi xarakter daşıdığından həm də mənəviyyat, vicdan məsələsidir. Bu anda insanda baş verən oyanış onun iç dünyasındaki görünməz olan imkanların dərk və kəşf edilərək bu imkanların cəsarətli şəkildə gerçək həyatda reallaşmasına səbəb olur. Həmin an iç dünyanın ən dərin qatlarında barınan gizlin imkanların coşub çağlayaraq üzə çıxmaqla vulkan kimi qəfil fontan vurmasıdır. Bu o andır ki, təhlükə cəmiyyətin millətin, xalqın həyatının içinə nüfuz etdiyi zaman fərdin iç dünyasında uzun müddətdi gizlin və görünməz qalan imkanların hər cür qınaqları, təhdid və qorxuları gözaltına alaraq sürətli şəkildə səfərbər olub zahirə püskürür. Hər kəsə xas olmayan bu cəsarət özünü insanın müxtəlif yaş dövründə göstərə bilər- məktəb şagirdi olan Cəbrayıl rayon sakini əsgərlər arasında Toqana çağırılan Samir Əliyevin qeyri-adi cəsarəti və onu uşaq olmasına baxmayaraq buna sövq edən hisdən doğan şücaəti kimi, heç bir əmr gözləmədən döyüşə atılaraq onlarla düşməni məhv edən Biləsüvar torpağının yetirməsi olan Mübariz İbrahimovun göstərdiyi igidlik kimi…
Qəhrəmanlıq ölümün və əbədi həyatın mövcudluğudur. Bu, ölümün və daimi yaşamanın mövcudluğu yoludur. Bunu dərk etmədən qəhrəman olmaq olmaz. Bu, qurban verməyi bacarmaq məqamı anıdır. Qəhrəmanlığın bu mərhələsində insanilik, hamıdan fərqli yüksək duyğusallıq, vicdan, mənəviyyat məsələsi önə çıxaraq mühüm rol oynadığı, vacib şərt olduğu üçün belə addım ixtiyari (düşünülmüş), yaxud qeyri-ixtiyari (düşünülməmiş) də ola bilər. Bu zaman ölüm halı da istisna deyil. Bu mərhələdə qəhrəmanın fiziki ölümü də onun cismən və mənən qələbəsidir. Bu da, təbiidir.
Sonda onu da qeyd edək ki, bu cür qələbələrin həyatiliyi, yaşarlılığını ortaya çıxaran, onu səciyyələndirən digər mühüm faktor haqqında burada söz açmadığımız millət və xalqdır. Xalqı qollu-budaqlı bir ağaç zənn etsək, budaqlardan ən çox bar gətirəni, meyvəsi lap çox olan budaq xalq içindən çıxan qəhrəman, ağacın gövdəsi isə cəmiyyətlərdən ibarət kütlədir. Ağac növləri müxtəlif məziyyətlərə- özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olduğu kimi millət və xalqlar da spessfik xarakterə məxsusdurlar. Xalq qəhrəmanlarının az və çox olmasısa gövdənin nə cür qidalanmasından, ona necə qulluq göstərilməsindən asılıdır.
“Bəyaz zambaqlar ölkəsində” əsərinin müəllifi rus yazıçısı Qriqori Petrov xalq, millət və qəhrəmanlıq barədə bəhs edərkən qəhrəmanlığı ildırımla müqayisə edərək yazır: “qəhrəmanlığı- ildırımı meydana gətirən millətin özüdür. Nə zaman bulud kütləsi elektrik yaradırsa, ildırım da öz-özündən yaranır. Əgər buludlar elektriklə yüklü deyilsə, heçbir zaman şimşək və ya ildırım çaxmaz, yalnızca bulud nəmli bir buxar halında qalır. Millətlər də belədir. Əgər bir millət böyüklük və qəhrəmanlıq xüsusiyyətlərini daşıyırsa, ondan ildırımlar doğar, qəhrəmanlar çıxar. Əgər xalq kütləsi nəmli bir buxar yığınından ibarətsə, heçbir güc ondan ildırım çıxara bilməz.”
Bu deyilənlərdən də göründüyü kimi, millət və xalq qəhrəmanlığı həm də milli epigenetik irsiyyət məsələsidir. Bu, geniş mövzu olduğu üçün ona ötəri toxunmaqla Q.Petrovun qənaəti ilə kifayətlənməyi düşündük.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(07.12.2023)
