Seyid Nigarini tanıyaq - ƏSƏRLƏRİ Featured

Pərvanə Bayram yazır

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Azərbaycan sufizminin, teologiyasının, eləcə də 19-cu əsr ədəbiyyatımızın görkəmli nümayındəsi Seyid Mir Həmzə Nigarini “Tanıdaq” rubrikasında Pərvanə Bayramın imzası ilə oxuculara təqdim edir. 

Bu gün dahi şəxsin əsərləri barədə danışılacaq.

 

 

a)Türkcə Divanı 

 

1884-cü ildə İstanbulda, 1908-ci ildə isə Tiflisdə çapdan çıxmışdır.

Nigarinin Türkçə Divanının çap nüsxələri çoxdur. Bunlardan bizə məlum olanları

aşağıdakılardır:

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına əlyazmaları institutunda saxlanılan Seyid Nigari Divanının İstanbul çaplarının nömrələri:

Nigari Mir Həmzə, Seyid Nigari Divanı- Türkcə çap, İstanbul 1301 h- 1884 m; dəmirbaş nömrələri:

1) 2) 3)

IX–459/15492, 336 s.

III–448/32915, 366 s.

XVI–1373/5596, 366 s. 

Kitab əvvəldən naqisdir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına əlyazmaları institutundakı Seyid Nigari Divanının 1908 Tiflis çaplarının nömrələri:

Nigari Mir Həmzə, Seyid Nigari Divanı- Azərbaycanca çap, Tiflis, Qeyrət mətbəəsi, Haz: Hacı Musa Əfəndi Hacı İsa Əfəndizadə, 1326 h–1908 m;

1) III–49/13582, 398 s.

2) II–266/2775, 398 s.

3) VII–639/6513, 266 s. 

Qeyd: 249–264-cü səhifələr əksikdir.

Seyid Nigari Divanının İstanbulda, Mərmərə Universiteti İlahiyyat Fakultəsi Kitabxanasında saxlanılan nüsxələri də vardır:

Bunlardan birinin dəmirbaş nömrəsi belədir: 1268/ T 811. 219. Divan-ı Seyyid Nigari be-zeban- ı Türkî. İstanbul (1301H)-1884. Əsər İstanbulda Süleyman Əfəndi Mətbəəsində çap edilmişidir, 298 səh. 23x15.

Seyid Nigari Divanının Türkiyədəki elm aləminə məlum yeganə əlyazma nüsxəsi Ankara Milli Kitabxanasında İbn-i Sina adına əlyazmaları bölümündəki kataloqlardan birində A–5181 nömrədə qeydiyyatda saxlanılır. 332 vərəqdən ibarət olan əsər XIX əsrdə yazılmışdır.

Seyid Nigarinin Türkcə Divanınının çapının tarixləri:

Seyid Nigarinin Türkcə Divanı İstanbulda o dövrdəki Maarif Nəzarəti Cəliləsinin- yəni Təhsil Nazirliyinin 23 Zilqəddə 1300 tarixində verilən 610 nömrəli icazəsinə əsasən Sultan Bəyazid camii şərifi kitabxanası altındakı Süleyman Əfəndi mətbəəsində 13 Rəbiəlaxir 1301-ci ildə çap olunmuşdur. (Bilgin,2003:320).

Divanın sonundaki 842 nömrəli şeir də “Dağıstan vilayətindən Qarabağ Qəzasına bağlı Lənbərani Məhməd Şəirifzadə Əhməd Həmdi Əfəndinin acizanə təb-i divan-ı eşq-i həzrət-i Seyyid Nigariyə təsvid etdiyi mücəvhər tarixi havi bir təqrizdir” (Həzrəti Seyyid Nigarinin “Divan-ı eşq”inin çap edilməsi münasibətiylə yazdığı təqriz və əbcəd hesabıyla düşürdüyü tarixdir) başlığı altında yazılmışdır. Bu şeirin yazılış tarixi Hicri 1301-ci ildir.

15 beytdən ibarət olan bu qəzəl şairin şəxsiyyəti və yaradıcılıq yönümü ilə oxucuları tanış etmək baxımından maraqlıdır. Şeirin məzmunu belədir: “Nigari ayələrdən danışan o qədər gözəl bir şəxsdir ki, onun babası nəbilərin hamısının fəxridir. O, çap edilən kitablar arasına elə bir eşq Divanı qoydu ki xalq bu Divanı Füzulinin Divanında n çox istədi. O, Nəqşibəndilik təriqətində şeyx kimi otururkən özünü dərviş kimi sadə göstərir. Ey gözəllərin şahı, ey eşq ölkəsinin taxtında oturan sultan, sən lütfünün kölgəsini mənim başımdan bir an belə ayırma. Ey ayağının torpağı eşq iqliminə kimya olan, Həmdi kimi aciz bir qul səni övməyə qadirmidir? Ey ən gözəl səfa bağının bülbülü, sənin kitabına göylərdən afərin olaraq mücəvhər bir tarix endi.” Seyid Nigari Divanının yaranma tarixini bildirmək məqsədiylə yazılan bu maddəyi-tarix şair haqqında aydın təsəvvür yaradır. Bu şeirdən bir neçə beyti aşağıda veririk:

Habbeza bir zat-ı pak-i menkabət-ayat kim Mebdə-i ecdadıdır fahr-ı güruh-ı enbiya

Saha-i nəşr ü zuhura koydı bir divan-ı aşk

Halkı itdi hahiş-i kavl-i Fuzulidən rəha Nakşibənd-i buriya-yı guşe-i vahdet iken Zahira kendin kalender gösterür beyn el-vera....

tarix: 13 rebiülaxir sənə 1301- (İyun 1883–84-cü il).

(Bilgin,2003:320)

Divanın sonunda Yusuf Ziya Əfəndinin “Mir Nigari divan-ı bəlagat ünvanı içün Fatih dərsiam xocalarından Şirvani el-hac Yusuf Ziya Əfəndinin Farisiyül-ibarə təqriz və nəşr içün tarix-i tamlarıdır” ünvanı ilə təqdim olunan farsca şeiri də bir tarixdir. Şeirin qarşısında Türkcə tərcüməsi də verilmişdir. 5 beyitdən ibarət olan bu şeirin son beyti aşağıdakı kimidir.

Tərcüməsi:

Zi-gülzar-ı nübüvvət rost səbzə

Gulam-ı Nakşibəndi Mir-i Hamza ( Divan, 2003: 321)

Peyğəmbərin gülzarında bir ot bitdi

Nəqşibəndin tələbəsi Mir Həmzə

Şeirin sonunda Ərəbcə hicri 1301(miladi 1883-84) ili göstərən tarix beyti də yazılmışdır.

İzzü ehlil-kəmal biizzətil- kadim

Təmmə tabul kitab bi-lutfihil-amimi- 1301 (Bilgin,2003:321)

Kamal və izzət sahibi bir insana aid olan bu misilsiz əsər Allahın lütfüylə tamamlandı (1883–1884).

Nigari Divanı dilşünaslıq baxımından da araşdırılmış, Türkiyədə Muzaffər Akkuş Bəy

tərəfindən 2000-ci ildə bu mövzuda doktorluq dissertasiyası yazılmışdır.

Nigarinin Türkcə Divanı 2003-cü ildə İstanbul universiteti ədəbiyyat fakultəsi müəllimlərindən olan Azmi Bilgin Bəy tərəfindən hazırlanaraq İstanbul və Tiflis nəşrlərinin müqayisəsiylə birlikdə çap edilmişdir. Divan 642 qəzəl, yüz on doqquz rübai, qırx doqquz qitə, 28 bəndlik tərkibbənd şəklində yazılmış bir saqinamə, 19 bəndlik başqa bir tərkibbənd, 18 tərcibənd, 5 qəsidə, 3 müstəzad, Füzulinin qəzəllərinə yazılmış 5 təxmis, 49 ədəd heca vəzniylə yazılmış şeir və “Çaynamə” adlı bir məsnəvidən ibarətdir. İstanbul çapında olmayan Tiflis nəşrində yer alan “Mənaqıb-ı Seyid Nigari” adlı mənqəbq, müxtəlif janrlada yazılmış 36 ədəd şeir də bu kitaba daxil edilmişdir. İndiyə qədər Türkiyədə və Azərbaycanda latın qrafikalı əlifbayla çap edilən bütün Nigari divanları içində bu əsər elmi cəhətdən ən etibarlısı və ətraflı tədqiq edilənidir. Tərtibçi, kitabın əvvəlində Seyid Nigarinin həyatı, sənəti və əsərlərindən bəhs edir. Divanın sonunda lüğət və bəzi qəliz kəlimələrin açıqlamaları da verilir.

Seyid Nigarinin Türkcə Divanı Amasya şəhərində Qurtuluş Altunbaş adlı bir ədəbiyyat müəllimi tərəfindən də latın qrafikasına çevirilərək çap edilmişdir. Müəllif əsərin “Ön söz”ündə şairin nəvələrindən Müzəffər Özbayın istək və həvəsləndirməsinə görə bu əsəri hazırladığını qeyd edir. Bu qeyddən şairin Türkiyədə də yaşayan nəvələrinin olduğu aydınlaşır. İki qalın cilddən ibarət olan əsər bir çox yöndən önəmli bir mənbədir. Əsər, 2004-cü ildə Samsun şəhərində çap edilmişdir. Əsərdə Nigarinin Türkcə Divanına daxil olan şeirlərindən başqa şair haqqında digər mənbələrdə rast gəlmədiyimiz önəmli məlumatlar da vardır. Bunlar içində ən dəyərlisi kitabın ikinci cildinin 562–661- ci səhifələrində yer alan şairin həyatı, fəaliyyəti, sənəti, oğlu Siraci və davamçıları haqqında verilən məlumatlardır. Bu kitabda da əsərin İstanbul, Tiflis çapıyla bərabər əlyazma nüsxəsindən də istifadə olunmuşdur. Təəssüflər olsun ki, müəllif istifadə etdiyi əlyazmanın nömrəsini kitabda qeyd etməmişdir. Müəllif bu əsərdə şeirlərin Türkiyə türkcəsindəki mənalarını da nəsrə çevirərək vermişdir. Nigarinin şeirlərinin bu şəkildə sadələşdirilərək çap edilməsi həm klassik ədəbiyyatımız və həm də şairi sevənlər üçün layiqli bir töhfədir.

Bununla belə, kitab nöqsansız da deyildir. Kitabın içində olduğu kimi üz qapağında da bəzi sözlərin düzgün oxunmadığı anlaşılır. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi əsərin ən mühüm əhəmiyyəti kitabın axırında yer alan və müəllifə Amasya millət vəkili hörmətli Əhməd İyimaya tərəfindən verilmiş bir çox yeri əksik və üzərində “Mali-1304” ifadəsindən başqa bir tarixin olmadığı və müəllifi bilinməyən bir yazıda Nigari haqqındakı çoxumuza məlum olmayan məlumatların əksini tapmasıdır.

Nigarinin həyatı və yaradıcılığı haqqında Azərbaycanda bu zamana qədər sistemli bir elmi tədqiqat əsəri yazılmamışdır. Təkcə Şahlıq Xanım Çələbi tərəfindən 2004-cü ildə Nigarinin şeirlərinin çox az bir hissəsini əhatə edən şəxsi bir əlyazmasına əsaslanmaqla “Xaki-payin tacı-sərim” adlı bir kitab çap edilmişdir. Kitab Azərbaycanda Nigari və onun şeirləri haqqında məlumat verən latın qrafikalı əlifbayla çap edilmiş ilk əsərdir. Burada Nigari Divanındkı bütün qəzəllər əhatə olunmasa da bu kitab Nigarinin tanınması və Azərbaycan ədəbiyyatında şairdən bəhs edən ilk kitab olması baxımından əhəmiyyətlidir.

Mərhum Yəhya Çələbi Alı Çələbi oğlu tərəfindən tərtib edilən bu əsər tərtibçinin xanımı möhtərəm Əhməd Çələbi qızı Şahlıq Çələbinin vəsaiti ilə çap olunmuşdur. Onu da qeyd edək ki, əsər elmi prinsiplərlə hazırlanmış bir mətn deyildir və divandakı şeirlərin çox az bir hissəsi bu kitaba düşmüşdür. Əsərdə jurnalist Əli Rza Xələflinin Seyid Nigari haqqında yazdığı dəyərli bir araşdırma da yer almaqdadır.

 

b) Farsca Divanı

 

Seyid Nigarinin Farsca Divanı 1911-ci ildə İstanbulda çap edilmişdir. Bu əsərin bir hissəsi, şairin qardaşı oğlu Mustafa Fəxrəddin Ağabalı tərəfindən Türkcəyə tərcümə və şərh olunmuşdur. Divanın sonunda Həşt behiştnamə adlı bir risalə də vardır. (Süleymaniyyə Kitabxanası, A.N.Tarlan., nr.188, s. 501-555)

Seyid Nigarinin farsca Divanının nüsxələrinə müxtəlif kitabxanalarda da təsadüf edilir. Bunlardan İstanbulda Süleymaniyyə Kitabxanası, Ali Nihad Tarlan adına kataloqda no:188 və Mərmərə Universiteti İlahiyyat Fakultəsi Kitabxanası, no: 240/7288 nüsxələrini göstərə bilərik.

 

c) Nigarnamə Məsnəvisi

 

Seyid Nigarinin “Nigarnamə” əsəri İstanbulda Hicri 1305, Miladi 1877-ci ildə çap edilmişdir. Əsər məsnəvi janrında yazılmışdır. Şair əsərdə özünün yuxuda ikən məna aləmində gördüyü Nigara aşiq olduğunu dilə gətirir. Onun ülvi məhəbbət duyğuları ilə döyünən qəlbi mənəvi məclislərdə aşiq və ariflərlə eşq haqqında söhbət edərək nəhayət məşuqunu tapmaq ümidiylə səyahətə çıxar. Əsər allegorik bir tərzdə qələmə alınmışdır. Orta əsrlər Türk məsnəvilərində və Füzulinin “Leyli və Məcnun”unda olduğu kimi məsnəvi arasına qəzəllər yerləşdirilmişdir. Əsərdəki eşq və aşiqlik haqqındakı söhbətlər, ilahi eşq motivləri Füzulinin “Leyli və Məcnun”a, məsnəvidə rastlaşdığımız rəmzi ifadələr və başqa əlamətlər bu əsərin XVIII əsrdə Anadoluda Hind Üslubunun və eyni zamanda klassik Türk ədəbiyyatının son məşhur şairi Şeyx Galibin “Hüsn ü Eşq” adlı məsnəvisinə bənzədiyini söyləməyə əsas verir. Bu əsəri Türkiyədə Muammer Mete Taşlıova maqistr işi olaraq transkribe etmiş ve incələmiştir.

 

ç) Çaynamə Məsnəvisi

 

Mir Həmzə Nigarinin məsnəvi janrında yazılmış Çaynamə adlı 521 beytlik bir əsəri də vardır. Təsəvvüfi bir əsər olan “Çaynamə” klassik məsnəvilərdə olduğu kimi tövhid, münacat və nət ilə başlayır, sonra Seyid İsmayıl Siracəddin Şirvanidən bəhs edir. Bu əsər də alleqorik səciyyə daşıyır. İçində Qarabağın dilbər guşələrinin təsvirini verən şair bu əsərdə həm biladiyyə həm də şəhrəngiz janrının ən gözəl nümunəsini vermişdir. Əsərin Mərmərə Üniversitetində bir nüsxəsi vardır- Çayname-i Seyyid Nigari- Mərmərə Universiteti İlahiyyat Fakulteti Kitabxanası, No: T 811.219 D 1268. Əsərin dili Türkiyə Türkcəsidir. İstanbulda Süleyman Əfəndi mətbəəsində çap edilmişdir.

 

d)Mənaqıb-ı Seyid Nigari Tahdisiyə

 

Seyid Nigarinin öz mənəvi həyatını əks etdirən bir Mənaqıbının olduğu da məlumdur. Bu əsər şairin vəfatından sonra bacısı oğlu Seyid Sadəddin və Nigarizadə Mahmud Əfəndilər tərəfindən tapılaraq bu adla adlandırılmışdır.

 

e) Fütuhat-ı Mekkiye’ye Tavzihatı

 

Mənbələrdə şairin hələlik əldə olmayan “Fütuhat-ı Məkkiyyəyə Tavzihat” ( Məkkənin fütuhatına şərh) adlı əsərinin olması haqqında da məlumat alırıq.

İbnüləmin Mahmud Kəmal İnalın “Son Asır Türk Şairləri” adlı əsərində, vəfatından bir neçə gün əvvəl şairin, “Xatimə-i Seyid Nigari-Tahdisiyə” (Seyid Nigarinin son nəfəsində etdiyi şükür) adlı bir mənzumə yazdığı haqqında məlumat olsa da təəssüflər olsun ki bu əsər hələlik tapılmamışdır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.11.2023)

Sayt Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərəfdaşı olaraq yenilənmiş, yeni bölmələr əlavə ediımiş, layihənin təbliği üzrə funksional fəaliyyət aparılmışdır.