Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Vasif Adıgözəlovun “Natəvan” operası nümayiş olunub. Librettosu mərhum Nazim İbrahimova, şeirlər Rüzgar Əfəndiyevaya məxsus tamaşa yenə də anşlaqla qarşılanıb.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, operanın debütü uzaq 2003-cü ilə təsadüf edirdi. Azərbaycan və Özbəkistanın Xalq artisti, rejissor Firudin Səfərov tərəfindən səhnəyə qoyulmuşdu. Tamaşanın musiqi rəhbəri və dirijoru - Xalq artisti, professor Yalçın Adıgözəlov, quruluşçu rəssamı – Xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Rafiz İsmayılov, rəqslərin quruluşçusu – Xalq artisti Tamilla Şirəliyeva, xormeyster – Əməkdar incəsənət xadimi Sevil Hacıyeva idi.
O vaxtdan sonra uzun illər opera tetarın repertuarına salınmırdı. Bu il, necə deyərlər, buz əridi.
Səhnə əsərində tamaşada Xan qızı Xurşidbanunun obrazı ilə yanaşı, o dövrdə Qarabağda baş verən ictimai-siyasi hadisələrə də geniş yer verilmiş və bu günümüzlə səsləşən mövzuya toxunulub.
Səhnə əsərində rolları Xalq artisti Samir Cəfərov, teatrın solistləri Selcan Nəsibli, Taleh Yahyayev, Mahir Tağızadə, Cahangir Qurbanov, Tural Ağasıyev, Fəhmin Əhmədli, Atəş Qarayev və başqaları ifa ediblər.
Dirijoru Xalq artisti Yalçın Adıgözəlov olan səhnə əsərinin quruluşçu rejissoru Xalq artisti Firudin Səfərovdur.
Operanın xormeysteri Əməkdar incəsənət xadimi Sevil Hacıyevadır.
“Hümayun" muğam-dəstgahının əsas intonasiyaları ilə açılır. Üzeyir Hacıbəyovun təbirincə desək, "Hümayun" dinləyicidə dərin bir kədər hissi yaradır. Bu muğamın melodiyasını eşitdikdə hiss olunur ki, həm ayrı-ayrı şəkillər, həm də epiloqun özü belə qəm-qüssəli, kədərli, faciəvi əhval-ruhiyyə ilə tamamlanacağını əvvəldən tamaşaçıya bir növ xəbər verir. Bəstəkar özü də muğamın məhz «Mayə» şöbəsindən bilərəkdən istifadə etmişdir. Çünki, bu şöbənin musiqi materialı həzin, mülayim, kədərli ovqata malikdir.
Şuşanın füsünkar gözəlliyini tərənnüm etdikdən sonra təntənəli səciyyəli musiqidə xor «Rast» muğam dəstgahının «Əraq» şöbəsindən bir parçanı oxuyur. "Əraq" isə vəziyyətin gərginliyindən xəbər verir. Ümumiyyətlə, bu şöbəni oxumaq üçün xanəndədən yüksək səs tessiturası, şaqraq zəngulələr, mürəkkəb vokal texnikası tələb olunur. Bu çətin missiyanı isə müəllif məhz xora, yəni xalqın obrazına həvalə etmişdir.
Birinci pərdədə Şuşanın Cıdır düzündə böyük bayram şənliyi keçirilərkən (xatırladaq ki, bu şənlik uzunmüddətli səyahətdən gələn xan qızı Natəvanın şərəfinə idi) xalqın Natəvana müraciətində "Eşq olsun" nidaları, bir növ odaya bənzər xalq xorunun sədaları ucalır. Bu tərənnüm məhz "Şikəsteyi-fars"ın intonasiyalarına əsaslanır. Ümumiyyətlə, məlumdur ki, şikəstələrin xarakterinə yanıqlılıq, həzinlik, şikayət motivləri xas olmağına baxmayaraq, müəllif-bəstəkar "Şikəsteyi-fars"ın musiqisi vasitəsilə xalqın təntənə ovqatını göstərməyə müvəffəq olmuşdur. Sonrakı nömrələrdə də xan qızının şərəfinə aşıqların mahnıları, "Qıtqılıda" xalq rəqsi və sonra bir səhnəni təşkil edən "Qarabağ şikəstəsi" məhz "Segah" məqamı üstündə yazılmışdır.
Xatırladaq ki, "Qarabağ şikəstəsi" bəstəkarın eyni adlı oratoriyasının son – yeddinci hissəsindən alınmışdır.
Bayram təntənəsi davam edən zaman xidmətçinin gətirdiyi məktubda yenə də qara qüvvələrin baş qaldırdığı xəbərini bilən Natəvan çox həyəcanlanır. Və o, bir neçə şer misrasını kədərli musiqi təranələri ilə ifadə edir:
Yurdunu Pənah xanın Qoy almasın duman, çən, Müqəddəs torpaqdan vermərəm, Vermərəm heç zaman.
Bəstəkar Natəvanın ariozosunda segah pərdələrində, necə deyərlər, «gəzişərək» müxtəlif qeyri-adi keçidlərlə çox cazibəli musiqi yaratmağa nail olmuşdur.
Göründüyü kimi, istər proloqda, istər birinci pərdədə, istərsə də sonrakı gördüyümüz pərdə və şəkillərdə bəstəkar "Segah" muğamına və eyni ladın intonasiyalarına aludə olur, yaradıcılıq ilhamı ilə faydalanır, müxtəlif vəziyyətlərdəki ovqatlardan çox orijinal şəkildə istifadə edə bilir. Bu keyfiyyəti V.Adıgözəlovun "Natəvan" operasında maraqlı axtarışlarına və tapıntılarına aid etmək olar. Bütün bunlar bizi belə qənaətə gətirir ki, operada "Segah" leytmotiv mənasında işlədilirsə, şəxsən əsərin qəhrəmanı Natəvan obrazı üçün isə «Segah» əsər boyu leytobraz səciyyəsini kəsb edir. Belə ki, Natəvanın partiyalarında melodiyalar hər hansı bir məqam intonasiyasında başlayırsa-başlasın, o, bəstəkar tərəfindən müvəffəqiyyətli bir melodik gedişlə mütləq segaha yönəlir və həmin ladda da melodiya inkişafa uğrayır.
Əlbəttə, müəllif bu keyfiyyətdən təsadüfi olaraq istifadə etmir. Axı, Qarabağda bütün dövrlərdə, ələlxüsus XIX əsrdə dahi xanəndələr bu gözəl diyarda fəaliyyət göstərən zaman onların repertuarının əsasını «Segah» muğam dəstgahı və onun variantları — "Xaric segah", "Segah-Zabul", "Mirzə-hüseyn segahı", "Yetim segah" və s. təşkil edirdi. Bu ümdə əlamət onu göstərir ki, Azərbaycanın digər regionlarından fərqli olaraq "Segah" muğamı məhz Qarabağda özünə təşəkkül tapmış, inkişaf etmiş, təkmilləşmiş, yüksək peşəkar musiqi kompozisiyasına çevrilmişdir. Mübaliğəsiz demək olar ki, bu günün özündə də «Segah» muğamının və onun variantlarının ən məşhur ifaçıları (həm xanəndələr, həm də sazəndələr nəzərdə tutulur) Qarabağdan çıxmış sənətkarlardır.
Natəvan operasındakı bütün əhvalatlar məhz Qarabağda (Şuşada) vaqe olduğu üçün V.Adıgözəlov bu cəhətləri nəzərə alaraq operada segaha və ona əsaslanan digər muğam, təsnif və rənglərə söykənir…
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(17.04.2023)
