Harun Soltanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”
1-ci pərdə. Teatrın Mahiyyəti.
Teatr, insanın özünü, cəmiyyətini və varlığını axtararkən qarşılaşdığı ən əsas vasitələrdən biridir. Amma teatr, yalnız bir əyləncə forması deyil, o, insanın əzabları, sevincləri, ümidi və qorxularını üzə çıxaran, ruhunun dərinliklərini meydana gətirən bir gücdür. O, bir növ insanın həyatını əks etdirən, bəzən işıqlandıran, bəzən isə qaranlıqda saxlayan bir aynadır. Burada tamaşaçı yalnız bir obrazı izləməz, həm də öz ruhunun və mənliyinin müxtəlif qatlarını kəşf edər. Teatr, insanın varlıq məsələlərinə dair suallarını səhnədə axtarır, özünün və başqalarının məğlubiyyətlərini və zəfərlərini izləyərək mübarizə apardığı bir aləmdə, bir tərəfdən özünü tapmağa, digər tərəfdən isə itirməyə çalışır.
Teatrın tarixi, insanın öz varlığını kəşf etməyə başladığı dövrlərə qədər gedib çıxır. Teatr, çox qədim zamanlarda, təbiət hadisələri və insanın bu hadisələrə reaksiyasını təmsil edən ritual və mərasimlərlə başlamışdır. Təbiətə olan heyranlıq və onun qarşısında göstərilən qorxu, ilk dramatik ifadələrin əsasını qoymuşdur. Bu mərasimlərdə müəyyən obrazlar, xüsusi geyimlər və jestlər istifadə olunaraq, müəyyən bir təcrübə, ya da hadisə səhnələşdirilirdi. Bu çox sadə və primitiv bir formadan başlasa da, zamanla teatr təkcə təbiət hadisələrini deyil, həm də insanın daxili dünyasını əks etdirməyə başlamışdır.
Teatrın yaranışı, əsasən Yunanıstanın qədim dövrünə təsadüf edir. Burada, miladdan əvvəl VI əsrdə, Dionis bayramları çərçivəsində dramatik performanslar meydana gəldi. Bu dövrdə teatrın atası sayılan, Eshil, Sofokl və Euripid kimi dramaturqlar, insanın daxili mübarizələrini və sosial həyatını səhnədə təmsil etməyə başladılar. İlk Yunan teatrları, hələ də əksər teatr prinsiplərinin təməlini təşkil edən orijinal qida ilə - jestlər, musiqi, xori və dialoqlarla zəngin idi.
Bu dövr, teatrın əsası olaraq qəbul edilir, çünki burada yalnız əyləncə yox, insanın daxili aləmi və sosial təzyiqləri nümayiş etdirilirdi. Yunan teatrı, insanın həyatının mənası və varlığının məqsədini axtaran fəlsəfi əsərlər yaratdı. Eyni zamanda, Roma İmperiyasının dövründə teatr daha da inkişaf etdi və müxtəlif növ tamaşalarla zənginləşdi.
Teatrın inkişafı, Yunan və Roma mədəniyyətlərindən sonra, Avropada, xüsusən də Orta əsrlərdə geriləyərək, teatr çox zaman dini təbliğat vasitəsi kimi istifadə edilməyə başlandı. Amma 16-cı əsrdə Avropada Renessansın yüksəlməsi ilə teatr yenidən öz klassik və müasir formalarına qayıdıb, Şekspir kimi böyük dramaturqların ortaya çıxması ilə zirvəyə çatdı.
2-ci Pərdə Azərbaycan Teatrının İnkişafı
Azərbaycan teatrı, xüsusilə 19-cu əsrdə böyük bir mədəni dönüşüm yaşadı. Teatrın müasir forması burada, ilk dəfə olaraq, milli kimliyin bir vasitəsi olaraq meydana gəldi. Əgər əvvəlki dövrlərdə teatr yalnız klassik və dini mövzularla məhdudlaşırdısa, Azərbaycan teatrı artıq öz dilində və xalqın həyatını əks etdirən mövzularla tamaşaçılara təqdim edilməyə başladı. İlk peşəkar teatr tamaşaları 19-cu əsrin sonlarından etibarən Bakıda meydana gəldi və bu dövrün əsas dramaturqları Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid kimi simalar oldu. Onlar, teatrın yalnız xalqı əyləndirmək deyil, həm də cəmiyyətin sosial problemlərini səhnədə canlandırmaq kimi böyük bir məqsəd güddüyünü göstərdilər.
İlk Azərbaycan teatrı, 1873-cü ildə Bakıda fəaliyyətə başlamışdır. Bu, həm də Azərbaycanın mədəniyyət həyatında yeni bir dövrün başlanğıcı oldu. Teatrın yarandığı dövr, həm də Rusiya İmperiyasının Azərbaycanda təsirinin artdığı, Avropa mədəniyyətinin ölkəyə daxil olduğu bir zaman kəsiyinə təsadüf edir. İlk Azərbaycan teatrının təşəbbüskarı, böyük maarifçi və yazıçı Mirza Fətəli Axundov oldu. O, “Lənkəran xanının” əsəri ilə Azərbaycan dramını ilk dəfə səhnəyə daşıdı və bu, Azərbaycan teatrının əsası sayılır. Axundov, həmçinin, dram janrında, xüsusilə komediya və fars ədəbiyyatından istifadə etməklə, Azərbaycan teatrını Avropa teatrına yaxınlaşdırmağa çalışmışdır.
Bu dövrdə teatr yalnız əyləncə məqsədini daşımırdı, eyni zamanda maarifləndirmə vasitəsi olaraq, xalqın mədəniyyətinə, sosial vəziyyətinə və həyatına dair dərindən düşünməyə dəvət edirdi. Səhnə əsərləri, tez-tez, təhsilin və maarifləndirmənin vacibliyini vurğulayan, müasir dünyaya açıq mesajlar verən əsərlərdən ibarət idi. Həmçinin, bu dövrdə teatr, bir çox dəfə siyasi və sosial məsələləri müzakirə etməyə imkan verən bir platforma rolunu oynayırdı.
Azərbaycanın teatr tarixi ilə bağlı çox vacib bir məqam, teatrın mədəniyyətin təkcə bir parçası deyil, eyni zamanda bir millətin varlıq mübarizəsinin göstəricisi olaraq inkişaf etməsidir. 20-ci əsrdə bu, daha da açıq şəkildə göründü. Həm Sovet dövründə, həm də müstəqillik illərində Azərbaycan teatrı cəmiyyətin mənəvi və intellektual inkişafına böyük təsir göstərmişdir.
Azərbaycan teatrı, tarix boyunca sadəcə bir sənət forması olaraq mövcud olmayıb. O, millətin mübarizəsinin, xalqın cəmiyyətə və öz kimliyinə olan münasibətinin təzahürüdür. Bu teatrın yaranması, Azərbaycanın tarixi inkişafı ilə sıx bağlıdır. Azərbaycan xalqı əsrlər boyu özünü ifadə etməyə çalışıb və teatr da bu ifadə formalarından biri olub. Azərbaycan teatrı, bir xalqın sadəcə əyləncə və əyləndirici fəaliyyətinə xidmət etməyib, əksinə o, xalqın ruhunu, mədəniyyətini, keçmişini və ən böyük arzularını dünyaya təqdim etməklə, cəmiyyətin sosial, siyasi və mədəni inkişafına təsir etmişdir.
3-cü pərdə: Cəfər Cabbarlı və Hüseyn Cavid
Azərbaycan dramaturgiyasının ilkin inciləri arasında yer alan Cəfər Cabbarlı, həmçinin Hüseyn Cavid kimi böyük simalar, teatrın özünəməxsus bir fəlsəfi təfəkkürə sahib olduğunu göstərmişlər. Onların əsərləri, yalnız cəmiyyətin sosial şərtlərinin təhlili ilə kifayətlənməyib, həm də insanın öz varlığına qarşı olan suallarını, əzablarını, sevinclərini və sarsıntılarını səhnəyə gətiriblər. Cəfər Cabbarlı, dramatik şəkildə insanın daxili mübarizələrini təhlil edərək, dövrün qəddar reallığını və insanın cəmiyyətdəki yerini dərinləşdirir. Onun əsərləri yalnız dövrün nəslinin əksini tapmaqla qalmır, həm də insanların varoluşunda hər zaman sual olaraq qalacaq kədərləri və üzüntüləri səhnəyə çıxarır.
Hüseyn Cavidin əsərləri isə insanın daxili aləminə daha çox müraciət edir. Cavidin dramaları, sadəcə sosial məsələlərlə deyil, eyni zamanda mənəvi və fəlsəfi mübarizələrlə əlaqədar vacib suallar verir. Hüseyn Cavidin əsərlərindəki mürəkkəb obrazlar, tamaşaçını yalnız bir dövrün nağılına deyil, həm də insanın daxili qaranlıq dünyasına doğru bir səyahətə çıxarır. Bu dramalar, insanın içindəki nəhəng ziddiyyətləri, həsrətləri və arzusunu ortaya qoyaraq, teatrın nə qədər qüdrətli bir vasitə olduğunu bir daha sübut edir.
4-cü pərdə: Nəsibə xanım..
Azərbaycan teatrında bir çox böyük sənətkar yetişmişdir. Lakin, Nəsibə Zeynalova, Azərbaycan teatrının zirvələrindən biri kimi, bir çox digər sənətkarlar ilə müqayisədə öz dərin və zəngin təhlili ilə fərqlənir. Onun səhnədəki varlığı, təəccüblü dərəcədə özünəməxsus idi. Zeynalovanın hər bir obrazı, bir həyatı yaşadığı, onun uğurları və uğursuzluqları ilə birləşən bir təcrübəyə çevrilirdi.
Onun teatrda, həm də fəlsəfi olaraq təqdim etdiyi obrazlar, yalnız cəmiyyətin əksini deyil, insanın daxilindəki mənəvi və psixoloji gərginlikləri əks etdirirdi. Nəsibə Zeynalova, teatrın yalnız bir oyun deyil, bir həyat təhlili olduğunu göstərərək, tamaşaçını da hər bir dramada özünü tapmağa çağırırdı. O, teatrın məhz insanın özünü daha dərindən anlamasına imkan verdiyini çox yaxşı başa düşürdü.
Nəsibə Zeynalova, Azərbaycan teatrında bir dövrün rəmzi olmuş, həm sənətkar, həm də humanist bir şəxsiyyət olaraq səhnəyə hakim olmuşdur. Onun hər bir obrazı, bir insanın həyatındakı böyük dəyişiklikləri və daxili çətinlikləri əks etdirən bir simvol idi. Zeynalova, teatrın bir sənət forması olduğunu göstərməkdən daha çox, onun içindəki fəlsəfi və ruhsal dərinlikləri ortaya qoymuşdur. Zeynalovanın hər bir tamaşada iştirak etməsi, səhnə ilə daha dərindən əlaqə qurmağına gətirib çıxarır, öz obrazlarında yalnız xarakterləri deyil, həmin xarakterlərin həyatda keçirdiyi məğlubiyyətləri və qalibiyyətləri göstərir. Zeynalova teatrda yalnız oyun deyil, bir fəlsəfi düşüncəni təqdim edir, insanların iç dünyalarındakı dəyişiklikləri çox yüksək səviyyədə çatdırır.
O, 10 martda, Azərbaycan teatrının yaranış günündə dünyadan köçdü. Bu, sadəcə bir təsadüf ola bilməzdi. Teatr onu öz ruhu kimi apardı. Bəlkə də, bu, səhnənin ona olan sonuncu borcu idi.
5-ci Pərdə: Teatrın Fəlsəfəsi - Həyatın Sözlərlə İfadesi
Teatr yalnız bir sənət forması deyil, həm də həyatın ən dərindən və mürəkkəb şəklini izah edən bir dilə çevrilir. Teatrda hər bir oyun, bir insanın öz varlığını, kimliyini və əzablarını tapma yoludur. İnsanlar zaman-zaman teatrda əylənmək və rahatlamaq üçün yer alsalar da, əslində teatr onları daha çox öz iç aləmlərinə, özlərinə qarşı sorğulara yönəldir. Burada izləyici yalnız bir tamaşa görmür, o, həm də öz həyatının mənasını tapmağa, yaşadığı sosial və mədəni ziddiyyətləri anlamağa çalışır. Teatrda insanın yaşadığı qarşıdurmalar və içindəki vacib suallar səhnəyə çıxır və tamaşaçıya dərindən düşündürən anlar yaradır.
6-cı pərdə: Sonuncu suallar
Teatrın mahiyyətinə dair ən böyük sual hələ də qalır: Teatr bizi nəyə çağırır? İnsan öz varlığını teatrda nə dərəcədə tapa bilər və onu tapdıqdan sonra nə olur? Həyatın ən böyük sualları ilə qarşılaşan teatr, bir tərəfdən bizə cavablar verməyə çalışır, digər tərəfdən isə o sualları daha dərinə salır. Teatr, insanın özünü tapmaq üçün mübarizə apardığı bir döyüş meydanı olduğu qədər, onun qorxularını və zəifliklərini də üzə çıxarır. Ancaq sual qalır. İnsan özünü teatrda tapan zaman, bu tapmaca tamamlanmış olurmu? Və nəhayət, teatrın özü bizə nəyi izah edir?
İndi isə teatrın özünün mütləq sualları meydana çıxır. İnsan öz daxili dünyasını teatrda tapırmı? Yoxsa, bu yalnız bir nümayiş, bir illüziya deyilmi? Teatr insanı hər zaman öz dərinliklərinə çəkir, amma haçansa son bir cavab verir? Biz necə bir varlığı, hansı məqsədlə və hansı şəraitdə tam olaraq öz varlığımızı teatrda əks etdiririk? Əgər teatr insanın özünü axtarmaqdan ibarətdirsə, bəs özümüzü tapdıqda, nə baş verir? Sən bu səhnədə kimsən?
Bu dünya böyük bir teatrdırsa, sən yazılmış bir obrazsan, yoxsa öz taleyinin müəllifi?
İnsanlar iki cürdür:
– Tamaşaçılar, oturub başqalarının oynadığı həyatlara baxanlar.
– Aktyorlar, başqalarının yazdığı rolları oynayanlar.
Amma bir az daha dərinə getsək.. Bəs rejissorlar haradadır?
Bəlkə, həqiqi azadlıq nə tamaşaçı olmaqdır, nə də aktyor. Bəlkə, həqiqi azadlıq pyesi yazmaqdır?
7-ci pərdə: Sıra səndədir.
Hər insan bir aktyordur. Hər kəs bir pyesdədir. Hər kəsin bir rolu var.
Amma problem budur:
– Əksər insanlar oynadıqları rolu seçmirlər.
– Onlar başa düşmürlər ki, bu dünya həqiqətən də bir teatrdır.
– Onlar aktyor olduqlarını unudurlar və rollarını ciddi qəbul edirlər.
Sən də bir obrazsan, əziz oxucu. Amma sual budur: bu rolu sən seçmisən, yoxsa sənə verilib?
Teatr sənə bir dərs öyrədir:
– Həyat bir oyundur. Amma onu necə oynamaq sənin əlindədir.
– Sən ya yazılmış bir obraz kimi yaşayırsan, ya da öz taleyinin müəllifi olursan.
10 mart – Azərbaycan teatrının doğum günü.
10 mart – Nəsibə Zeynalovanın ölüm günü.
Birində səhnə açıldı.
Digərində səhnə bağlandı.
Ancaq bilirsənmi? Teatrda pərdə heç vaxt həqiqətən bağlanmır.
İndi səhnədə kim var? -Sən.
Sən ya bu oyunun bir parçasısan, ya da səhnədə duran aktyorları izləyən bir tamaşaçı. Amma unutma, əziz oxucu. Teatrda boş yer yoxdur.
Bəs sən öz yerini seçdin? Aktyorsan? Tamaşaçı? Ya rejissor?
Pərdə açıqdır.
Tamaşa davam edir..
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(10.03.2025)
