Ölkəmizdə Kino ssenarilərini dərc edən bir mətbu orqan, dərgi yoxdur. Ümumən, son illərdə heç dramaturji kitablar da nəşr edilmir. Kinoşünaslıq, kinotənqid sahələri də öz qürub dövrünü yaşayır. Bu da kinomuzun inkişaf strategiyasının ziddinədir.
Hazırda həm Mədəniyyət Nazirliyinin, həm də Kino Agentliyinin reallaşdırmaq istədikləri geniş fəaliyyət spektrində bu nöqsanların aradan götürülməsi də aparıcı rol oynayır.
Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən tanınmış kinodramaturq, yazıçı, Azərbaycan Kini Agentliyinin direktoru Orxan Fikrətoğlunun “Kinocizgilər” adlı kitabı işıq üzü gördü. Kitabda həm tammetrajlı, həm qısametrajlı bədii və sənədli film ssenariləri, ekran həlli üçün uyğunlaşdırılmış qısa hekayələr və novellalar yer alıb.
Oxucularımızın “Kinocizgilər” kitabındakı yazılarla tanışlığı davam edir. Xüsusən, kino sahəsi ilə maraqlananlar üçün, gənc ssenaristlər və rejissorlar üçün düşünürük ki, bu dərclər faydalıdır.
O
Keçən əsrdə Bakıda oxunan “Onun adı Nuru paşaydı” nəğməsi ağ-qara arxiv görüntüləri üzərində səslənir...
Mətn: “Onun adı Nuru paşaydı, şahintək süzərdi. Daşnakların, bolşeviklərin boynunu üzərdi... və s.”.
Gəncə.
Gəncə çayının kənarı. Aparıcı aktyor hərəkətdədir. Ümumi plan.
Aktyor: “Fikrimcə, insanı insan edən hisslərdən birincisi minnətdarlıq hissidir. Mən Nağı bəy Şeyxzamanlıya minnətdar olduğumu anlayıram. Ən azı ona görə ki, dövlətimin təməl prinsiplərindən biri olan milli özünüdərk gerçəkliyini mənimçün çox vacib olan tarixi zaman kəsiyində o və onun ətrafı müəyyən etdi. O, mənimçün milli kimliyimizin, dövlətçilik ənənəmizin heykəlidir”.
Aparıcı iri planda.
Aparıcı: “Axar çayda yalnız bir dəfə çimmək olduğunu bilsəm də, axar tarixə baş vurmaq fikrindəyəm. Sizi tanımadığınız Nağı bəy Şeyxzamanlı ilə tanış edəcəyəm. Biz millət olduğumuza görə kimlərə minnətdar olduğumuzu bilməliyik”.
Gəncə. Xan bağı.
Aparıcı: “1917-ci ilin dekabr ayında Leninin xüsusi əmri ilə Stepan Şaumyan Qafqazın fövqəladə komissarı təyin edildi. Bu fakt bolşeviklərin Qafqazlarda və Doğu Anadoluda hansı siyasəti həyata keçirəcəklərinə bir işarə idi. Belə bir fövqəlzamanda yaşayan milli mücahidlərimiz iki yol ayrıcında qaldı. Onlar ya, özlərinin elan etdikləri kimi, Qafqaz Konfederasiyası ilə bərabərhüquqlu fəaliyyətlərini davam etdirməli idilər, ya da Türkiyə ilə yeni bir ittifaq yaratmalı idilər. Leninin bolşevik-daşnak birlikləri üçüncü yolu istisna edirdi. Konfederasiya üzvlərindən ikisi – Gürcüstan və Ermənistan Türkiyə ilə silahlı mücadilə etmək qərarına gələndən sonra Azərbaycan Türkiyə ilə dost və qardaş olduğunu rəsmən bəyan etdi. 1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan müstəqilliyini elan etdi. 1918-ci ilin 4 iyununda isə Azərbaycan–Türkiyə dostluq anlaşması imzalandı. Və bu imzalama tarixin səhnəsinə Nağı bəy Şeyxzamanlını da çıxartdı”.
Gəncə. İmamzadə piri.
Aparıcı: “Nağı bəy Şeyxzamanlı bütün dünyada məşhur olan Şeyx Nizami Gəncəvi soyundandır. Onun doğma əmisi “Qüdsi” təxəllüsü ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə düşmüşdür. Qüdsi ilk Azərbaycan tarixçisidir. Düzdür, Abbasqulu ağa Bakıxanov da “Qüdsi” imzası ilə tanınır. Amma Şeyxzamanovların “Qüdsi”sinə rus tarixçiliyində qadağan olunmuş addır deyə, daha çox osmanlı arxivlərində rast gəlinir. Nağı bəy Şeyxzamanlının atası Saleh bəy Şeyxzamanlı Gəncə və Gəncəətrafı bölgələrin ən məşhur ruhani mərkəzi sayılan “İmamzadə” pir ocağının baş ruhanisi olub. Bu pir və bu pirdə basdırılan imam övladlarının haləsi Gəncəyə o zamandan İmam şəhəri adını verib. Saleh bəy Nizami Gəncəvi soyundan olduğu ilə fəxr edərmiş. Əməlisaleh, əfəndi bir adam imiş. On qızı varmış. Bir dəfə zövcəsi oğlan doğa bilmədiyinə görə onu boşamağı tələb edir. Bu xəbəri də bir-birinin arxasınca doğulan qızları kimi təmkinlə qarşılayan Saleh bəy üzünü Allaha tutur. Və Allah ona və daha çox da Azərbaycana dalbadal doğulan üç oğlan uşağı hədiyyə edir. Əvvəlcə Məmmədbağır bəy doğulur. Sonra İsrafil bəy anadan olur.Və nəhayət, Nağı bəy dünyaya gəlir. Bu üç oğuldan ikisinin taleyinə Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyət qurmaq və bu cümhuriyyətin əks-kəşfiyyat idarəsinə rəhbərlik etmək düşür. Şeyxzamanlılar keçən əsrin əvvəllərində Azərbaycan adlı coğrafiyanı bizim üçün Vətən edənlərdəndir. O qan-qadanın içində İstanbula gedib Ənvər paşa ilə görüşən, ona olanları doğru-dürüst anladan adam Nağı bəy Şeyxzamanlı olub. Azərbaycanlıların milli soyqırımını əngəlləmiş Nuru paşanı Gəncəyə dəvət edən də Nağı bəy olub”.
Gəncə. Gecə. Parlament binasının içi. Xan Xoyskinin otağı.
Aparıcı: “Nağı bəy Şeyxzamanlı ilk Cümhuriyyətin baş naziri Xan Xoyskidən bu otaqda İstanbula gedib Ənvər paşa ilə görüşmək təlimatını alıb. Bu görüş 1918-ci ilin 28 mayından bir qədər əvvəl olub. Və yalnız Nağı bəylə Ənvər paşanın bu tarixi görüşündən sonra Nuru paşa Trablusqərbdən, komandanlıq etdiyi Misratlı cəbhəsindən İstanbula çağırılıb. Bu ərəfədə Sultan Rəşad onun Qafqaz İslam Ordusuna komandan təyin edilməsi haqqında əmr də imzalayıb. Bolşevik-daşnak birliklərinin Azərbaycan türklərinin soyqırımını həyata keçirəcəyini məxfi yollarla öyrənmiş Nağı bəyin o zaman hansı hisslər keçirdiyini düşünmək çətin deyil. Milli dövlət hələ elan olunmayıb. Qan qapıdadır. O, əlində silah xalqını xilas etməlidir. Belə bir ərəfədə ona xüsusi bir tapşırıq verilib. Xislətən mərd doğulmuş Nağı bəy, əlbəttə ki, vətəndə qalıb daşnak-bolşevik birlikləri ilə vuruşmaq istəyir. Amma onu da anlayır ki, Ənvər paşadan alacağı ordu həm də Bakını düşmənlərdən təmizləyib milli dövlətimizin sınırını müəyyən edəcək. Və Nağı bəy düşünmədən yola çıxır. Və o, bu gedişlə tarixi yaradır”.
Cəncə. Məxrəsə bağı...
Aparıcı: “Nuru paşa at belində Gəncəyə 1918-ci iln 25 mayında daxil olur. Nağı bəy bu yürüşdə onu yol boyu müşayiət edir. İran türklərinin yaratdığı meşə qardaşları əsgərlərinin, Tatar diviziyasının bu ərəfədə Gəncəyə gəlişi də Nağı bəyin adı ilə bağlıdır. 1918-ci ilin 15 iyulunda isə Qafqaz İslam Ordusu bolşevik-daşnak birliklərini darmadağın edərək Bakiya daxil olur”.
Bakı. Filarmoniyanın binası.
Aparıcı: “Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyev bu binada Nuru paşanın şərəfinə ziyafət təşkil edir. Ziyafətdə qoçu Nəcəfquluya və digər otuz bir adama Nuru paşa Bakını daşnaklardan mərdliklə qoruduğuna görə ordenlər verir. Gecədə Üzeyir bəyin Nuru paşanın şərəfinə yazdığı marş səslənir. Tofiq Fikrətin şeirləri dinlənilir. Bakıya gələnə qədər Göyçay və Kürdəmir qələbələrini qazanmış Qafqaz İslam Ordusunun əsgərlərinin şərəfinə əhaliyə nəzir-niyaz paylanır”.
Azərbaycan–Gürcüstan sərhədi.
Aparıcı: “1918-ci ildə Gürcüstan Almaniyanın nüfuz dairəsində idi. Ermənilərin həm bolşeviklərlə, həm də çökməkdə olan Çar Rusiyası ilə bağlanmış müqavilələri vardı. Hər iki halda ermənilərə dövlət və torpaq veriləcəkdi. Onlardan istənilən isə türklərə xəyanət idi. Gürcüstanın gücü olmadığından bölgədə neytralitetini saxlamaq zorundaydı. Ruslar erməniləri onların da üstünə qısqırdırdılar. Siyasi baxımdan heç zaman bir ola bilməyəcək üç Qafqaz ölkəsinin siyasi sazişi artıq pozulmuşdu. Bir yandan denikinçilər, bir yandan Birinci Dünya müharibəsindən tərxis olunmuş erməni birlikləri Azərbaycana doluşurdu. Azərbaycana kömək ancaq dünya müharibəsinə zorən qatılmış, işləri bir o qədər də yaxşı getməyən qardaş Türkiyədən gələ bilərdi. Turan ideyası Ənvər paşanı qane edəcəkdimi? Axı Osmanlı dünya müharibəsinə cəlb olunmuşdu. Osmanlı dövlətinin öz taleyi həll olunurdu. Nağı bəyin Ənvər paşa ilə görüşü dörd saat çəkir. Və sizin də bildiyiniz tarix gerçəkləşir. Biz Nuru paşaya və onun rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusuna ən azı bir millət olaraq yer üzündən silinmədiyimizə görə minnətdarıq. Bəs Nuru paşanın Azərbaycana gəlməsini təşkil edən Nağı bəyə necə? Qafqaz İslam Ordusunun sıralarında vuruşan Tatar alayını yaradan Nağı bəyə necə?”
Gəncə vağzalı. Gecə.
Aparıcı: “Birinci Dünya müharibəsi zamanı ruslara əsir düşmüş türk əsgərlərini Nağı bəyin rəhbərlik etdiyi gizli “Difai” mücahidləri qədim Gəncənin bu vağzalında xilas edirdi. Onlar əllərində silah əsirləri daşıyan qatarlara hücum edib türk əsgərlərini qaçırırdılar. Gizli “Difai” təşkilatının silahlı dəstələri içində türk əsgərləri də vardı. Difaiçilər erməni millətçilərinə qarşı vuruşurdular. Sonralar difaiçilər Müsavat hökuməti ilə koalisiyaya girib ilk cümhuriyyətimizin kabinetini də yaratdılar. Səməd bəy Mehmandarovun təşkil etdiyi ilk Milli Ordumuzun kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat idarələrində xidmət edənlərin əksəriyyəti difaiçilər idi. Nağı bəyin böyük qardaşı Məmmədbağır bəy Şeyxzamanlı Azərbaycan əks-kəşfiyyat idarəsinin ilk rəisi olub. O da difaiçiydi. Onu bolşeviklər çevrilişin ilk günlərində həbs edib güllələyiblər. Bu qatarlarla Sibirə sürgün olunan türk əsgərlərini xilas etdikdən sonra Nağı bəy gizli yollarla Türkiyəyə ötürərmiş”.
Bakı. Dəniz mənzərəsi. Hərbi gəmilər.
Aparıcı: “1919-cu ildə Xəzərin Bakı sahillərində devrilmiş Çar Rusiyasının 27 gəmisi üzürmüş. Onlar təpədən-dırnağa kimi silahlıydılar. Və gənc Azərbaycan müstəqilliyi üçün böyük təhlükə mənbəyi idilər. Bunu anlayan Nağı bəy əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi kimi əvvəlcə gəmilərlə bağlı operativ məlumatlar əldə edir. Gəmilərdə olan admiralların bitərəf olduqlarını biləndən sonra onlara barış sazişi imzalamaq təklifini edir. Admirallar bircə güllə belə atılmadan Nağı bəyin təklifi ilə razılaşırlar. Və o gündən 27 rus gəmisi iki il azad sularda Azərbaycan bayrağı altında üzür. Nağı bəy onlara nə təklif etmişdi, onlardan nə tələb etmişdi? – Bunu heç kəs bilmir. Tarix də bu saziş barədə susur. Mən isə bu fikirdəyəm ki, bircə güllə belə atmadan 27 rus gəmisini Azərbaycan hərbi donanmasının malı edə bilən Nağı bəy ilk milli diplomat kimi də Azərbaycan tarixinə düşə bilər”.
Batum. Batum qalası.
Aparıcı. “1918-ci ildə imzalanmış Mondros sülh sazişinə görə Nuru paşa Bakını tərk etməli olur. Genaral Tomsonun komandanlığı altında ingilis, fransız və amerikan birlikləri Bakıya qalib kimi daxil olur. Azərbaycan milliləşir. Özgürcəsinə ordusunu, hüquq institutlarını yaradır. Qanunun aliliyi cəmiyyətə aşılanır. 1919-cu ildə bölgədə gücə çevrilmiş ingilis, fransız və amerikan gücləri Türkiyəyə də nüfuz edir. Oranın da bir çox şəhərlərini işağal edir. Onlar Nuru paşanı İstanbulda həbs edib Batum həbsxanasına gətirirlər. Batumda Nuru paşanın üzünə ölüm hökmü oxunur. Nə qədər qəribə səslənsə də, erməni-bolşevik birliklərinin törətdiyi qətliamlara görə məhkəmə qurmalı olan dırnaq içində “ədalət carçıları” Nuru paşanın üzünə erməniləri qətlə yetirmək ittihamı ilə ölüm hökmü oxuyurlar. Bu hökmün sədası Bakıya qədər gəlib çatır. Nəsib bəy Yusfbəyli yenə dar günün aslanı, əks-kəşfiyyat idarəsinin rəisi Nağı bəy Şeyxzamanlını otağına çağırıb deyir: “Bizim Nuru paşaya bir millət olaraq borcumuz var. Onu bizim adımızdan sən ödəməlisən. Get, Nuru paşanı o qaladan xilas et”. Və Nağı bəy Şeyxzamanlı gizli yollarla kiçik dəstəsini Batuma keçirir. Bu dəstə az bir zaman içində açıq döyüşdə Batum qalasına daxil olub Nuru paşanı xilas edir. O döyüş zamanı Nağı bəyin difaiçilərindən altı nəfər şəhid olub əbədi olaraq Batumda qalır. Nuru paşanı isə həmin gecə Nağı bəy Türkiyəyə adladır. Nuru paşa 1920-ci ildə Dağıstandan keçərək Qarabağa girir. Orada artıq oturuşmuş erməni-bolşevik birliklərinin yaratdığı hökuməti devirir. Qarabağı yenə müstəqil Azərbaycan dövlətinin ərazisi elan edir. Oradan isə Ərzuruma və Naxçıvana keçib “Naxçıvan birlikləri” kampaniyasında 1923-cü ilə qədər savaşlar aparır”.
Bakı. “İsmailiyyə” binasının önü.
Aparıcı: “Nağı bəyin əks-kəşfiyyat idarəsinin kiçik çinli casusları içində Lavrenti Beriya və Mircəfər Bağırovun da adları var. Bu haqda Nağı bəy “Xatirələrim” kitabında gizli şifrlərlə yazır. Sonralar “NKVD”-nin başçısı olan, böyük və qorxunc Beriyanın azərbaycanlılara etdiyi bir çox yaxşılıqların da Nağı bəylə bağlı olduğunu düşünürəm. Hər halda Beriyaya qarşı Nağı bəyin əlində kompramatlar olmamış deyildi. Kim bilir, bəlkə biz azərbaycanlıları o illərdə hamılıqla Sibirə bu kompramatlara görə sürgün etməyiblər. Hər halda tarix bu məsələ ilə bağlı dəlilsizdir”.
İstanbul. Qalata körpüsünün önü.
Aparıcı: “1922-ci ildə Sovetlər İttifaqının Xarici İşlər Komissarlığı Mustafa Kamal paşa Atatürkə diplomatik tərzdə yazılmış bir not yollayır. Not bu sözlərlə bitir: “Türkiyə ərazisində yaşayıb antisovet təbliğatı aparan insanların Sovetlər İttifaqına təhvil verilməsini sizdən xahiş edirik. Və hesab edirik ki, bu kiçik insanların əməlləri bizim böyük dostluğumuza xələl gətirməyəcək”. Əlbəttə ki, Mustafa Kamal paşanın ölkəsində yaşayan Azərbaycan türklərindən xəbəri vardı. Mustafa Kamal paşa onları çox sevirdi. O, Əhməd bəy Ağayevin Tiflisdə qətlə yetirildiyini eşidəndə ağlamışdı da. Amma o, Sovetlərlə düşmənçilk də edə bilməzdi. Onun yeni müharibəyə gücü və zamanı yox idi. Bu səbəblərdən də Nağı bəy Şeyxzamanlı da, digər Azərbaycan mücahidləri kimi, Türkiyəni tərk etməli oldu. O zamandan Nağı bəyin mühacir həyatı başladı. Nağı bəy Şeyxzamanlı 1922-ci ildə İstanbuldan Amerikaya köçdü. Və bir də Türkiyəyə ölməyə gəldi”.
İstanbul. Dod. Qəbiristanlıq.
Aparıcı: “Bura da ən azı Nağı bəyə, Sarı Ələsgərə görə vətəndir. Harada ki bizim tarixi, bizi biz edənlər gömülür, ora vətəndir. Bizim mühacir siyasi elitamızın tarixi daha çox İstanbul ilə bağlıdır. Və bu baxımdan İstanbul həm də bizim real tariximizdir. Nağı bəyin ömrü burada bitir. Bizim müstəqillik tariximizin kökü də elə bu bitkinlikdən doğur. Sənə minnətdarıq, Nağı bəy. Səni unutmamışıq”.
Bir qalanın sirri...
“Difai” təşkilatı və Nağı bəy Şeyxzamanlının ömürlüyü. Müsavat dönəminin adları. Nağı bəyin həyat və fəaliyyəti. Etdikləri.
Çəkilişlər. Gəncə. Bakı. İstanbul.
Nağı bəyin İstanbul səfəri.
Çəkiliş. İstanbul.
Nuru paşa ilə görüşü. Onun Gəncəyə dəvət edilməsi. Ordu və kəşfiyyat quruculuğu.
Bolşevik-daşnak birliyinin törətdikləri.
Nuru paşanın Bakını azad etməsi. Mondros sülh sazişi. Nuru paşanın Bakını tərk etməsi.
Bakı. 1918.
Nuru paşanın tutulması.
Üzünə oxunan ölüm hökmü. Erməni qətliamlarında günahlı bilinməsi. Çəkiliş. Batumi.
Nəsib bəy Yusifbəylinin başçılığı ilə keçirilən iclas.
Nağı bəyə verilən tapşırıq.
Bakı. Canlandırma.
Xilas olunma.
Nağı bəyin keçirdiyi əməliyyat. Nuru paşanın azad olunması.
Batumi. İstanbul.
1920-ci il. Nuru paşanın Qarabağ yürüşü.
Naxçıvan. Ərzurum savaşları.
Final.
Bakı.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(27.06.2024)
