Bu soyuq, sulu qar yağan bir gündə Novruz bayramının – gözəl baharın gəlişi bir qədər müəmmalı görünsə belə, bəli, bu gün xalqımızın ən əziz bayramı olan Novruz bayramıdır, bu gecə də Azərbaycana yaz gələcək.
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Novruz bayramı barədə ən müxtəlif bilgiləri sizlərin diqqətinə çatdırır.
Bəşəriyyətin qeyri-maddi irsi olan bir bayram
Novruz bayramı şimal yarımkürəsində yazın gəlişi ilə eyni gündə qeyd olunur. 21 mart tarixində gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi bu gündə qədim zamanlardan bir sıra xalqlar, həmçinin, türkdilli xalqlar, azərbaycanlılar yazın gəlişini, təbiətin oyanışını yeni ilin başlanğıcı kimi qeyd ediblər, şənliklər keçiriblər. Bu gün Novruz bayramı Azərbaycanla yanaşı İran, Əfqanıstan, Tacikistan, Özbəkistan, Türkmənistan və bir sıra şərq ölkələrində qeyd olunur. Novruzu qeyd edən ölkələrdə baharın gəlişi ilə rəmzi mənada yeni il gəlir, İran və Əfqanıstanda isə bu, rəmzilikdən çıxır, həmin gün onlarda rəsmən təqvimin ilk günü hesab olunur və yeni il 21 mart tarixində başlayır.
Novruz bayramı 2009-cu ildə UNESCO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmiş, 2010-cu ildə isə BMT Baş Asambleyasının 64-cü sessiyasının iclasında 21 mart tarixi ”Beynəlxalq Novruz Günü” elan edilmişdir. Hal-hazırda da bu bayram eyni qayda ilə qeyd olunur.
Novruz bayramının mənşəyi
Qeyd etdik ki, Novruz bayramı Azərbaycanda qeyd edilən ən qədim bayramlardan biridir. Və onun mənşəyində yalnız bir şey – baharın gəlişi durur. Əlbəttə ki, çox uzun müddətlər din xadimləri, müxtəlif təriqət nümayəndələri Novruz bayramına dini libas geyindirməyə çalışıblar. Onu şiyəlik və sünnilik məzhəblərinə bağlayanlar, ayrı-ayrı xilafət nümayəndələrinin təşəbbüsünə aid edənlər də tapılmışdır, tədqiqat işləri, məqalələr yazıb qızğın təbliğata girişənlər də olmuşdur.
Hətta bəzi İranpərəst, şiyə məzhəbinə aid qüvvələrin fikrincə, bu bayram Həzrət Əlinin hakimiyyətə gəldiyi günlə bağlıdır. Yəni, guya ki, xalq Həzrət Əlinin hakimiyyətə gəlişini qeyd etmək məqsədi ilə bu bayramı ilk dəfə keçirmişdir. Halbuki, Həzrət Əli iyul ayında hakimiyyətə gəlib, Novruz bayramı isə bildiyimiz kimi mart ayında qeyd olunur.
Dini məsələlərin Novruz Bayramına təsiri Ərəb xilafətinin Azərbaycana gəlişi ilə başlamışdır, orta əsrlərdə, sonrakı panislamizm dövrlərində rişələnmiş, bu bayramı gündəmdən çıxarmaq məqsədi ilə Sovet dövründə isə onun dini əsasları daha qabarıq reklam olunmuşdu ki, ateist cəmiyyətdə qadağaya daha rahat məruz qoyulsun.
Amma, qeyd etdiyimiz kimi, bu bayramın dinlə heç bir əlaqəsi yoxdur, özündə baharın gəlişini ehtiva edir, farsca tərcümədə “yeni gün” mənasını verən bu bayram islam dini yaranandan xeyli əvvəl mövcud olub. 10-cu əsrdə yaşamış fars alimi Əbu Reyhan Biruni isə Novruz bayramının ən qədim təbliğatçısı hesab edilir, müxtəlif rəvayətlərdə məşhur alim bayram adət-ənənələrindən, Novruz bayramının yaranma səbəblərindən bəhs edib. O, öz əsərlərində Novruz bayramının hər hansı bir dini bayram yox, təbiətin canlanması, yeni fəslin gəlişi ilə əlaqəli dünyəvi bir bayram olduğunu sübut eləyib.
İmperiya qadağaları və xalqın inadı
Şimal yarımkürəsinə, Azərbaycana yazın gəlişini simvolizə edən, çox qədim zamanlardan xalq arasında bir ənənəyə çevrilən bu qədim xalq bayramı təbii ki, Azərbaycanı işğal edib ikiyə bölən Çar Rusiyasının zamanında da kütləvi keçirilir, heç bir qadağalarla rastlaşmırdı. Amma qırmızı sovet diktaturası qurulduqdan, SSRİ imperiyasında yüzlərcə xalqın milli mənsubiyyətini poza-poza sovetləşdirilmə prosesində Novruz bayramına da qadağalar qoyuldu. Amma bütün bu qadağalara baxmayaraq xalq gizlin də olsa öz sevimli bayramını qeyd etmək ənənəsindən qalmadı, dövlət xadimi kimi Vəli Axundov, Şıxəli Qurbanov, yazıçı kimi də xalq yazıçımız İsmayıl Şıxlı bu bayramın adını çəkmək, onu yasaqlıq pərdəsi arxasından çıxarmaq cəhdləri ilə tarixdə qaldılar. 1967-ci ildə ölkə rəhbərliyində təmsil olunan iki şəxsin – birinci katib Vəli Axundovun və ideoloji katib Şıxəli Qurbanovun sayəsində Bahar bayramı adı altında Növruz bayramı dövlət bayramı kimi qeyd edildi, amma sonrakı illər Kreml buna icazə vermədi, millətçi sayılan Şıxəli Qurbanovun müəmmalı ölümü isə onun öldürülməsi anlamını verdi.
İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” çəsarəti
Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı XIX əsrdə baş verən mürəkkəb tarixi proseslərin Azərbaycan xalqının həyatında əmələ gətirdiyi əsaslı dəyişiklikləri realistcəsinə göstərən “Dəli Kür” əsərini 1957-ci ildə qələmə almağa başlamış, 1967-ci ildə tamamlamışdı. 1969-cu ildə isə roman əsasında rejissor Hüseyn Seyidzadə “Dəli Kür” filmini çəkdi. İsmayıl Şıxlı sadəcə əsərin deyil, eyni zamanda filmin ssenari müəllifi kimi “Dəli Kür” filmində Azərbaycan kino tarixində ilk dəfə olaraq Novruz bayramının təsvirini yaratdı, filmin bir neçə epizodunda bayram adət-ənənəsini göstərdi. Bunlar “yuxarıların” icazəsi alınmadan həyata keçirilmişdi.
Filmdəki Novruz səhnəsi Şamaxının Dədəgünəş kəndində çəkildi. Milli ruhlu yazıçı kimi tanınan İsmayıl Şıxlı nə qədər təkidlə əsərdə Novruzdan bəhs edibsə, eynilə də milli ruhlu rejissor kimi filmlər ərsəyə gətirən Hüseyn Seyidzadə də eyni inadkarlıqla filmdə həmin epizodların çəkilməsi uğrunda mübarizə apardı. Rejissor filmin hazırlıq prosesində “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının direktoru Adil İsgəndərovun yanına getdi və onunla qısa və konkret danışdı: “İcazə olsa da, olmasa da, Novruz səhnəsini filmdə ekranlaşdıracayıq”.
Adil İsgəndərovun Hüseyn Seyidzadənin cəsarətindən xoşu gəlibmiş, “Get, ürəyin necə istəyir, çək, lazım gəlsə, yuxarılarla da danışmaq mənim boynuma” deyibmiş, beləcə Azərbaycan kino filmi tarixində ilk dəfə Novruz bayramı “Dəli Kür” filmində ekranlaşdırıldı.
Filmdən gördüyümüz kimi Novruz bayramı ilə bağlı kadrlar – şagirdlərin müəllimlərinə bayram payı gətirməsi, yumurta döyüşdürmə, kənd uşaqlarının «Dirədöymə» oynamaları, bacadan şal atmaları və s. bu qədim bayramın rituallarla təsviridir ki, bu da sənət nöqteyi-nəzərindən təsirli olduğu qədər də maraqlı alınıb.
Novruz bayramı çərşənbələri
Novruz bayramı qeyd edilən 21 mart tarixində gecə ilə gündüz bərabərləşir. Novruzdan əvvəl isə dörd həftə ardıcıllıqla hər çərşənbə günü başqa-başqa adla qeyd olunur.
İlk çərşənbə Su çərşənbəsi adlanır. Su çərşənbəsi adətən havaların yavaş-yavaş isinməyə başladığı, çaylardakı buzların əriyərək çaya qarışdığı vaxt ilə üst-üstə düşür.
İlin ikinci çərşənbəsi Od çərşənbəsi adlanır. Bu çərşənbədən etibarən günəş torpağı daha da qızdırmağa başlayır və insanlar həyətlərində tonqallar qalayıb evlərində hər ailə üzvünə görə bir şam yandırırlar.
Üçüncü çərşənbə Yel çərşənbəsidir. Bu gündən etibarən bəzi ağaclarda tozlanma başlayır. Bu isə demək olar, küləyin hesabına əmələ gəlir, tozlanma vaxtına çatmış tumurcuqları külək tərpədərək onları tozlanması üçün birləşdirir.
Dördüncü və ilin son ilaxır çərşənbəsi isə Torpaq çərşənbəsi adlanır, torpaq qış yuxusundan tam ayılır, qızır, canlanır.
Bütün bu dörd həftə ərzində ən birinci Su çərşənbəsi ilə təbiət torpağı sulayır, Od çərşənbəsində torpağı qızdırır, yel çərşənbəsində təbiəti oyadır, indi isə sıra torpaqdadır əkin yerlərində işlər elə məhz Torpaq çərşənbəsində başlayır.
Novruz bayramı adətləri
Novruz bayramı illərdən bəri qeyd olunduğu üçün vaxt keçdikcə yeni-yeni adətlər əmələ gəlib və nəsildən nəsilə ötürülüb, hal-hazırda isə Azərbaycanda Novruz bayramında aşağıda qeyd etdiyimiz adətlərə rast gəlinir:
Səməni əkmək. Bu, bütün ailələrdə həyata keçirilən bir adətdir, hər bir ailədə səməni yetişdirilir və bu da yazın gəlişindən, ətrafın yaşıllaşmağından xəbər verir.
Şəkərbura, paxlava və şorqoğalı bişirmək. 7 atributlu xonça bəzəmək.
Tonqaldan tullanmaq. Bu, Novruzun dəyişilməz adətidir, bu adət həm Novruz bayramı günü, həm də əsas Od çərşənbəsi günü həyata keçirilir.
Papaq atmaq. Əsasən gənclər və uşaqlar arasında yayılan bu adət zamanı atılan papağı heç vaxt boş qaytarmazlar deyirlər.
Qulaq falı da papaq atmaq qədər məşhur adətlərdən biridir, bu adətdə hər hansı bir evdə danışılanlar gizlincə dinlənilir, əgər yaxşı söhbətlər danışılırsa, onda bu o deməkdir ki, arzunuz yerinə yetəcək.
Üzük falı qızlar arasında yayılan ən məşhur adətlərdən sayılır, sapa bağlanmış üzük su ilə dolu bir stəkanın içərisinə salınır və üzük neçə dəfə stəkanın divarlarına dəysə bu o deməkdir ki, qız o yaşında ərə gedəcək.
Yumurta döyüşdürmək isə hamının ən sevdiyi adətdir. Yumurtası qırılan tərəf digərinin dediklərini etməl etməli olur adətən. Oxuyur, rəqs edir, şəbədə çıxarır.
Bir biri ilə yola getməyən Keçəl ilə Kosa isə Azərbaycanda Novruz bayramının əsas rəmzlərindəndir.
Bayramınız mübarək, əziz azərbaycanlılar!
