İnci Məmmədzadə və Murad Vəlixanov, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Azərbaycanın və Çinin strateji tərəfdaşlığı bir-birinə hörmət, bərabərlik, etimad, qarşılıqlı dəstək, fayda və əməkdaşlıq kimi ikitərəfli münasibətlərin əsas prinsipləri üzərində qurulub. Tarixi köklərə söykənən bu prinsiplər ötən il 2024-cü il iyulun 3-də Astanada keçirilən Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının sammiti çərçivəsində qəbul edilən “Azərbaycan Respublikası ilə Çin Xalq Respublikası arasında strateji tərəfdaşlığın qurulması haqqında Birgə Bəyannamə” ilə rəsmi strateji müstəviyə qədəm qoyub.
2025-ci il aprelin 23-də Pekində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin və Çin Xalq Respublikasının Sədri Si Cinpinin iştirakı ilə Azərbaycan-Çin sənədlərinin imzalanması mərasimi olub.
- Prezident İlham Əliyev və Sədr Si Cinpin “Azərbaycan Respublikası ilə Çin Xalq Respublikası arasında hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq əlaqələrinin qurulması haqqında Birgə Bəyanat”ı imzaladılar.
- İki ölkə arasında vizasız rejim haqqında saziş imzalanmışdır.
- Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan Muxtar Respublikasının Naxçıvan şəhəri ilə Çin Xalq Respublikasının Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun Urumçi şəhəri arasında qardaşlaşmış şəhər münasibətlərinin qurulmasına dair Niyyət Məktubu”nu Azərbaycanın Çindəki səfiri Bünyad Hüseynov və Çinin Urumçi şəhərinin meri Yakub Paydulla imzaladılar.
Naxçıvan Muxtar Respublikası və Uyğurlar xalqı haqqında geniş məlumatlara nəzər salaq
Naxçıvan Muxtar Respublikası, Azərbaycanın ən qədim və mədəni cəhətdən zəngin bölgələrindən biridir. Tarixi minilliklərə gedib çıxan bu diyar həm təbiəti, həm də mədəni irsi ilə seçilir.
1. Ümumi məlumat
Statusu: Azərbaycanın tərkibində olan muxtar respublika (1995-ci il Konstitusiyası ilə təsbit olunub).
Paytaxtı: Naxçıvan şəhəri.
Ərazisi: Təxminən 5,500 km².
Əhalisi: Təxminən 470,000 nəfər (2024 təxmini göstəricilər).
Coğrafi mövqeyi: Ermənistan, İran və Türkiyə ilə sərhəddi var.
2. Əhali və dili
Əhalisinin böyük əksəriyyəti azərbaycanlılardır.
Rəsmi və danışıq dili – Azərbaycan dilidir.
Əhalisi dini və mədəni baxımdan ənənəvi dəyərlərə bağlıdır.
3. Din
Əhalinin əksəriyyəti İslamın şiə məzhəbinə mənsubdur.
Eyni zamanda sünni icmaları da mövcuddur.
Bölgədə çoxlu tarixi məscidlər, zəvvar ziyarətgahları və müqəddəs yerlər var (məsələn, Əshabi-Kəhf ziyarətgahı).
4. Yeməkləri
Naxçıvan mətbəxi Azərbaycan milli mətbəxinin ayrılmaz və özünəməxsus hissəsidir. Bəzi yeməkləri yalnız bu bölgəyə aiddir.
Məşhur yeməklər:
Əribəc – qatıqla hazırlanan isti xörək, əriştə və göyərtilərlə.
Sürhüllü – xəmir parçaları və ətlə hazırlanan yemək.
Qovurma – quzu və ya mal əti ilə hazırlanır.
Ətli dovğa, qurutlu aş, aşgara plov, doğrama və sair.
Şərbət, qovut, nabatlı çay – qədim içki və şirinliklərdən.
5. Geyimləri
Ənənəvi Naxçıvan geyimləri rəngarəng və zərif tikmələrlə bəzədilmişdir. Bu geyimlər toylarda və folklor tədbirlərində hələ də istifadə olunur.
Qadın geyimləri:
Uzun ipək və atlas donlar, zərli şalvar və kəlağayı.
Qızıl və gümüşdən hazırlanan bəzək əşyaları – sırğalar, boyunbağılar.
Kişi geyimləri:
Araqçın, çuxa, papaq və beli bürünən kəmər.
Ənənəvi şalvar və gödəkçə, naxışlı əl işi parçalar.
6. Adət-ənənələr
Naxçıvanda xalq adətləri Azərbaycan xalq mədəniyyətinin zəngin örnəklərindən biridir:
Xınayaxdı, nişan, toy, bayram süfrələri (xüsusilə Novruz), yallı rəqsləri.
Qonaqpərvərlik, böyüyə hörmət, ağsaqqal və ağbirçək ənənəsi hələ də güclüdür.
Novruz – qədim Türk bayramı, Naxçıvanda xüsusi təntənə ilə qeyd olunur.
7. Memarlıq və incəsənət
Naxçıvan memarlıq baxımından Azərbaycanın ən qədim və özünəməxsus bölgəsidir.
Tarixi memarlıq nümunələri:
Mömünə Xatun türbəsi (12-ci əsr, memar Əcəmi Naxçıvani) – Şərq memarlığının incilərindən.
Yusif Küseyir oğlu türbəsi – Səkkizguşəli türbə.
Əshabi-Kəhf – İslam mifologiyasında müqəddəs yer.
Alınca qalası – qədim müdafiə qalası.
Duzdağ mağarası – həm tarixi, həm də tibbi əhəmiyyətə malikdir.
İncəsənət:
Xalçaçılıq, keramika, misgərlik, ağac oyma – bölgəyə xas tətbiqi sənət növləridir.
Naxçıvanda Azərbaycan Miniatür məktəbinin izləri var.
Memar Əcəmi Naxçıvani orta əsrlərin ən məşhur memarlarından biridir.
8. Turizm məkanları
Naxçıvan həm təbii gözəllikləri, həm də tarixi abidələri ilə turizm üçün ideal məkandır.
Ən məşhur yerlər:
Duzdağ sanatoriyası – astma və nəfəs yolları xəstəlikləri üçün müalicəvi yer.
Əshabi-Kəhf ziyarətgahı.
Ordubad şəhəri – qədim bazarları, meyvə bağları və tarixi memarlığı ilə məşhur.
Batabat gölü, Qahab kəndi, Gəmiqaya petroqlifləri, Araz çayı sahili.
Naxçıvan Tarix Muzeyi, Heydər Əliyev Muzeyi, Memarlıq Kompleksləri.
Uyğurlar, əsasən Çinin qərbində yerləşən Sincan Uyğur Muxtar Rayonunda yaşayan, türk mənşəli bir etnik qrupdur. Onların dili uyğur dilidir və bu dil türk dilləri ailəsinə aiddir. Uyğurlar həm etnik, həm də mədəni cəhətdən Orta Asiyadakı digər türk xalqları ilə yaxın əlaqəyə malikdirlər.
Əsas məlumatlar:
Əhali: Təxminən 12-13 milyon nəfərdir, əsasən Sincan bölgəsində cəmləşiblər.
Dil: Uyğur dili – Ərəb əlifbası ilə yazılır və türk dillərinin Karluk qrupuna daxildir.
Din: Əksəriyyəti müsəlmandır (sünni islam).
Mədəniyyət: Uyğurlar zəngin musiqi və ədəbiyyat ənənəsinə sahibdirlər. “Muqam” adlanan musiqi növü UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilib.
Tarixi:
Uyğur dövləti VIII–IX əsrlərdə Orta Asiyada mövcud olub.
Daha sonra Qaraqanilər və digər türk dövlətlərinin tərkibində yaşamışlar.
20-ci əsrdə Sincanda qısa müddətli Uyğur respublikaları (1933 və 1944) qurulsa da, uzunömürlü olmamışdır.
Müasir dövrdə:
Çində uyğurların hüquq və azadlıqları ilə bağlı ciddi mübahisələr və beynəlxalq narahatlıqlar var.
İnsan haqları təşkilatları və bəzi ölkələr Sincanda uyğurlara qarşı mədəni assimilyasiya və insan haqları pozuntuları iddialarını gündəmə gətirir.
Uyğurların geyimləri, adət-ənənələri və ədəbiyyatı çox zəngin və rəngarəngdir. Bunlar onların qədim mədəniyyətinin və türk-islam irsinin bir parçasıdır.
1. Uyğur geyimləri
Uyğur milli geyimləri həm kişilər, həm də qadınlar üçün rəngarəng və bəzəkli olur.
Qadın geyimləri:
Adətən ipək və pambıq parçalardan tikilir.
Parlaq rəngli donlar (xüsusilə qırmızı, sarı, yaşıl) və bəzəkli baş örtükləri geyinirlər.
"Doppa" adlı dördkünc, tikməli papaqlar qadınlar və kişilər üçün ortaq aksesuardır.
Qızlar və qadınlar saçlarını uzun hörür, zərgərlik və qızıl bəzəklərdən istifadə edirlər.
Kişi geyimləri:
Sadə, lakin səliqəli uzun köynəklər və şalvar, üstündən isə jiletlər və ya yüngül plaşlar geyinirlər.
Onlar da "doppa" taxırlar.
2. Adət-ənənələr
Uyğurların adətləri həm İslam, həm də qədim türk ənənələri ilə qarışmışdır.
Toylar – Çoxsaylı qonaqlı, musiqili və rəqsli olur. “Meshrep” adlı ənənəvi toplantılarda musiqi, ədəbiyyat, rəqs və ailə məsələləri bir araya gəlir.
Dini bayramlar – Ramazan və Qurban bayramları geniş qeyd olunur.
Qonaqpərvərlik – Uyğurlar üçün qonaq müqəddəsdir. Süfrədə mütləq çay (xüsusilə yaşıl çay) və "nang" adlı yastı çörək olur.
Ənənəvi yeməklər – "Laghman" (əl ilə uzadılmış əriştə), "Polo" (uyğur plovu), kabab və müxtəlif şirniyyatlar mətbəxin əsas hissəsidir.
3. Uyğur ədəbiyyatı
Uyğur ədəbiyyatı çox qədim tarixə malikdir. Onların həm yazılı, həm də şifahi ədəbiyyat ənənələri güclüdür.
Tarixi dövr:
Divan ədəbiyyatı və sufizm təsiri güclü olub.
Ən məşhur klassik əsərlərdən biri "Qutadğu Bilig" (Yusuf Xas Hacib) adlı əsərdir – dövlət idarəsi və əxlaq haqqında fəlsəfi-poetik kitab.
Xalq ədəbiyyatı:
Nağıllar, dastanlar, laylalar və xalq mahnıları bu gün də canlıdır.
"Əpendi" lətifələri – Məzəli, hikmətli hekayələrdən ibarətdir. Əpendi, uyğurlar arasında ağıllı və hiyləgər xalq qəhrəmanıdır.
Müasir dövr:
20-ci əsrdə və müasir dövrdə də tanınmış şair və yazıçılar yetişmişdir. Lakin bir çoxu senzura və təzyiqlə qarşılaşıb.
Uyğurların mətbəxi, incəsənəti və memarlığı onların zəngin tarixi və mədəni irsini əks etdirir. Bu sahələrdə gördükləri işlər Orta Asiya və İslam dünyasının böyük bir hissəsində iz qoyub.
1. Uyğur mətbəxi
Uyğur yeməkləri Orta Asiya, Çin və Türk mətbəxlərinin harmonik qarışığıdır. Yeməklərdə ət (xüsusilə qoyun və mal əti), əl ilə çəkilən əriştə, düyü və ədviyyatlar bol istifadə olunur.
Ən məşhur yeməklər:
Laghman – Əl ilə uzadılan əriştə, tərəvəz və ət ilə bişirilir. Uyğurların ən sevimli yeməklərindəndir.
Polo – Uyğur plovu. Düyü, yerkökü və qoyun əti ilə hazırlanır.
Samsa – İçlikli xəmir xörəyi, sobada bişirilir.
Kawap – Şişdə qızardılmış ət (kabab).
Nang – Yastı, dəyirmi çörək. Uyğur süfrəsinin ayrılmaz hissəsidir.
Çay – Xüsusilə yaşıl çay və qara çay içilir, bəzən südlə qarışdırılır.
2. İncəsənət
Uyğur incəsənəti zəngin musiqi, rəqs və tətbiqi sənətlərlə tanınır.
Musiqi:
Muqam – Uyğur muqamları klassik musiqi formasıdır. Orta Asiyanın ən mürəkkəb və zəngin musiqi janrlarından biridir.
Muqamlar instrumental musiqi, vokal və rəqslə birləşərək böyük bir performansa çevrilir.
Bu janr UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil olunub.
Rəqs:
Uyğur rəqsləri ahəngdar və ifadəlidir, əllərin və bədənin elastik hərəkətləri ilə seçilir.
Ən məşhur rəqs növləri: "Sema", "Dolonche", "Narïn".
Əl sənətləri:
Uyğurlar xalçaçılıq, keramika, ağac oyma və zərgərlik sahələrində ustadırlar.
Rəngarəng, naxışlı parçalar və ipək işləri xüsusilə diqqətəlayiqdir.
3. Memarlıq
Uyğur memarlığı İslam, Buddizm və Türk memarlıq üslublarının qarışığını əks etdirir.
Tarixi abidələr:
Karakhoja (Qoço) və Turfan bölgələrindəki qədim şəhər xarabalıqları, minarələr və məscidlər.
Id Kah Məscidi (Kaşğar) – Uyğurların ən böyük məscidi və İslam memarlığının gözəl nümunələrindən biridir.
Bezeklik minatürləri – Buddist dövrə aid divar rəsmləri, Uyğurların qədim dini və bədii dünyasını əks etdirir.
Astana və Karakhoja türbələri – Uyğur zadəganlarının və alimlərinin dəfn olunduğu ərazilər.
Memarlıq üslubu:
Əsasən palçıq, kərpic və ağacdan istifadə olunur.
Günbəzli damlar, bəzəkli tağlar və açıq həyət planlı evlər uyğur arxitekturasına xasdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(24.03.2025)
